Sevin Okyay, "Bu roman şiire saygı sunuyor", Milliyet Kitap, Nisan 2011

Şiir insanı bir yakaladı mı, bırakmaz. Başka şeyler yazsan da, kaleminde dilinde şiirin tadı kalır hep. Murathan Mungan da öyle. Yazdığı her şeyde, şiir dili hissedilir. Düzyazı yazan has şairlerin çoğunda olduğu gibi.

Şairin Romanı ise, onun artık başköşede oturtulmayan, hatta zaman zaman öldüğü öne sürülen şiire saygılarını sunduğu bir kitap. Fantastik bir evrende, şiiri olabildiğince makbul kılmış. İyi yaratılmış karakterleri, şair işi anlatımı, gittikçe heyecanlanan ve hızlanan olay akışıyla, Yerküre gezegeninin Anakara adlı en büyük kara parçasında, belirsiz bir zamanda, insanı içine alıp varlığına inandıran bir dünya yaratmış.

15 yıllık çaba

Bilmiyorum, bu kitabı yazmam bir Mungan okuru olduğum için mi istendi benden, yoksa fantastik edebiyatla şöyle ya da böyle ilgili biri sayıldığım için mi? Aslında fark etmez, çünkü her iki sıfatla da Şairin Romanı’nı okuduğumdan çok memnun kaldım. Bence fantezi, sıra dışı dünyaları inanılır kılmalı, okuruna orada yaşama arzusu vermeli, karakterlerini can dostu gibi sevdirebilmelidir. Yoksa birtakım kuru formüllere uyan birtakım sayfalar karalamış olursunuz sadece. Ama en önemlisi, sağlam kaynakları da olmalıdır.

Murathan Mungan 15 yıllık bir çaba, besbelli pek çok araştırma sonucu tamamladığı Şairin Romanı’nı yazarken hem bize açık olan kaynaklardan, hem de Batı’nın kadim kaynaklarından yararlanmış ki, zaten onlar da bize açık. Kitap için, "tabiata, emeğe ve şiire bir övgü" deniliyor. Kitap ise uyarıyor bizi: "Göz önünde olduklarına bakmayın, tabiat ve emek en büyük sırdır".

Bilge Şair Bendag’ın, ani bir kararla şiiri bırakıp kendini gönüllü olarak Anakara’dan sürgün ettikten tam elli yıl sonra geriye dönüşüyle başlayan Şairin Romanı, onun ve başkalarının Odragend şehrine yaptıkları yolculuklarla devam ediyor.

Mungan, paralel kurgu içinde, şiir filozofu Moottah ile iki çırağı, biri zeytin dalı esmeri, diğeri başak sarışını olan Zeey ile Tagan’ın ve atlı soruşturma polisi Gamenn ile yardımcısı Pepqumok’un da aynı şehre yolculuklarını anlatıyor.

Gezerken insana varlığını unutturmayan cinsten bir şehir olan Odragend’in adı, "Ölü Yaşatan" ve "ortada duran" da olabiliyor, "açık şehir" anlamına da gelebiliyor. Sözcüklerin büyü gücüne inanan kadim bir geçmişi var.

Şair katili

Bendag ise, elli yılın ardından memleketine ölmeye yatmak niyetiyle gelmiş; ama Anakara sandığı gibi onu unutmamış, tersine adı efsaneye dönüşmüş. Hem şiirlerinin gücüne hayranlar, hem de her şeyi ardında bırakarak çekip gitme cesareti göstermesine.

Bendag adı, emanet edildiği belleklerde, efsanenin koruması altında. O, "Son Yolculuk" başlıklı kitabında son şiirlerini topladıktan sonra işinin biteceğini düşünmüş ama, Büyü Ormanı’nın eteğinde rastladığı otacı Sahremina, "Daha kanın susmamış senin" diyor ona. Kendini saklamaya alışkın olan Bendag, Anakara’ya döndüğünde bir tek kişiye, keçe işçisi Ulsangeyma’ya söylüyor kim olduğunu. Sonra da pişman oluyor, bu sırrı saklamasını istiyor ondan. Ve On Üç Dolunaylı Yıl Şenlikleri’ni izlemek için Odragend yollarına düşüyor. Remzganan (işaretlerin arkadaşı), Tau’lu Tuseneaf, Shaunoarom takma adları ve kimlikleriyle...

Murathan Mungan, şiirin evrenin temeltaşı olduğu kitabında, şair kahramanlar, şair kurbanlar ve bir şair katili sunuyor bize. Düzensiz zamanlarda cinayet işleyen, bir şehri asla ikinci bir cinayete mekân etmeyen, ama mutlaka şairleri öldüren bir katil. Şairler safında Bilge Şair Bendag ve Şiir Filozofu Moottah’ın dışında, genç şair Dehamar, Agabu, Ethiyu, Novagan ile Anakara’nın en meşhur iki kadın şairi Ümma ve Lelalu var. Ümma kâhin, Lelalu’nun posta güvercinleri var. İkisi de morun her tonundan gaveleana menekşesi yetiştiriyor.

Hiç şiir yok

Anakara’da şair olmak, olunabilecek en iyi şey. Ancak şair olamayanlar başka işler yapıyor. Onların bile şiirle ilişkisi var. Anakara’nın en önemli sözlükçüsü Dohanaralı Tarkusyu, "Yazdığım değil ama yaptığım, bir şiirdi" diyor. "Bunun zamanla herkese faydası dokundu belki, ama ben yalnızca kendim için yaptım".

Mungan’ın kitabının bölümleri de şairli: Şairin Dönüşü, Şairin Toprağı, Şairin Levhaları, Şairin Gölgesi, Şairin Hayvanı, Şairin Kanı, Şairin Oyunu. Hepsi birden "Şairin Romanı"nın çatısı altında toplanmış. Ama kitapta hiç şiir yok. Yazar, bize hayal etme alanı bırakmış, örnek vermemeyi seçmiş.

Olsun varsın, her şey bir şiir zaten. Fantastik edebiyat ürünlerinin benim en hoşuma giden yanlarından biri sıra dışı, hayalhaneyi okşayan mekân isimleridir. Çeviri yaparken insana biraz dert olsalar da (çevirsem mi, çevirmesem mi?) farklı bir dünyaya adım attığımızı hatırlatırlar bize. Bir masal şemsiyesiyle örterler.

Bir de, bize malum olmayan âdetleri çok severim. Şairin Romanı’nında hepsi var bunların: Uyku Hanı, Kış Samuru Meydanı, Hallaçların Sonbaharı Meydanı, Dargın Göller, Kandıran Kuyular Bölgesi, Unutma Kayaları, Büyü Ormanları, İşaretler Denizi, Tanık Tepeler, Kuytu Sarnıç Hanı... Rüya âlemlerinden şehir adları: Güney ışığıyla ünlü Makrakamash şehri, Odragend, Naburri, Micla, Aoi, Llasa, Eddnabari, Tronteg, Sued, Dragoman, Bahira, Zummorne, Janas, ikizi sayılan Pualajanas, Samarakad, DuuRa, Kırmızı Kent, Tau, Eksularek.

Ama aynı zamanda Dragoman, sanki Semerkand, biraz "Binbir Gece Masalları", biraz Ursula K. Le Guin. Yazar, Cem Erciyes’le söyleşisinde, "Mesela Moottah Künt kapıları anlatırken, bilenler aslında onun bir Selçuklu mimari geleneği olduğunu anlarlar, ya da ağaç kesme törenlerini Tahtacıları ve Alevi geleneklerini bilenler anlarlar" diyor.

Heyecanı yerli yerinde

Italo Calvino’nun Görünmez Kentler’i de kışkırtmış onu. Akira Kurasawa ise, Kagemusha’sı ile Şairin Romanı’na konuk olmuş. Hepsini kendi kazanında kaynatmış, şiirle iyice halletmiş. Yoksa yıllara böyle güzel adlar vermek kimin aklına gelirdi? Çağlayan Gümüşü Yılı, Ay Bükülmesi Yılı, Başak Dalgını Yılı, Uçsuz Akşam Solgunluğu Yılı gibi. Sonuncusu biraz hazin, çünkü bir karakter o yılda eşini yitirmiş.

Şairin Romanı 592 sayfa dedik. Mungan, bu kitap için bir 100 sayfa sabretmemizi istiyor ve "Hâlâ devam etmiyorlarsa artık benim de yapacağım bir şey yok" diyor. Ben şahsen kimsenin uzun diye kitabı yarıda bırakacağını sanmıyorum. Ardında 15 yıllık yaratım süreci olan roman bizi dünyasına ilk adımda dahil ediyor, orada tutuyor. Muamması sağlam, finali sürprizli, heyecanı yerli yerinde. Şiirsel anlatımı ve şiirin baştâcı edilmesi de cabası.

Bir de karakterleri var, tabii. Ana karakterler bir yana, nispeten gelip geçici olanları bile insanda iz bırakabiliyor: Haritacı Kaa, matematikçi Qkhanyus, ilk rüya terbiyecilerinin ustası DoXsa, adı 'yılkı atı' anlamına gelen sağır ve dilsiz dilbilimci Horad, fazla aceleci gözükara sağaltman Khora, Agabu’nun karısı Zeheyra, doğuştan kör bilici Chinhaya, Odragend sokak ressamı Woh-Zack, şehrin Güvenlik Sarayı yüksek yetkilisi Tauro ve Bendag’ın eski arkadaşı ihtiyar Ugroja. Keşke diyorum, bunca şehir ve karakter yaratan Murathan Mungan bir de yeni dil yaratsaymış. Ama, ağacın ölümüne şiir bağışlayan, ona kesilmekle ölmeyeceğini söyleyenler de yeter bize. Ya da, bir deri bir kemik suhuma kuşları ile güvercinin kaybolan kolyesi. İlle de ışık bükücüleri, zaman katlayıcıları, bahçe büyücüleri, yıl yenileyicileri, rüya terbiyecileri, ruh sağaltıcıları.

Mungan kitabının bir yerinde, "Sıradanlık ürkütücüdür" diyor, "Büyük canavarlar orada saklanır". Şairin Romanı’nında her şey var, ama sıradanlık canavarı hakgetire...

"Şiir ışıktan doğar"

"Şiirin göğünde tesadüf kuşları uçuyor". Ustası, Bendag’a öyle demiş. Murathan’ın, kitabı basılmadan önce okuttuğu birkaç dostundan biri olarak, basılı kitapta bu cümleyle karşılaşınca hayretler içinde kalmıştım. O kadar içimi kıpırdatan bir cümleydi ki, daha önce görmüş olsam mutlaka hatırlardım diye düşündüm. Ama hatırlayamazmışım, çünkü bizim okuduğumuz metinde yokmuş. Şair/ romancı, onu sonradan eklemiş demek.

Şairin Romanı’nın şiir üzerine çok söyleyeceği var. "Herkesin uykuda olduğu saatleri kullanır şairler. Çünkü zaman hırsızıdırlar. Başkalarının zamanlarını çalarlar" gibi. Ya da, "Şiir, arada bir nöbeti tutan uykudaki hummaydı. O şiiri bıraktığı halde, şiir onun yakasını bırakmadı".

Yirmi yıl evine kapanıp okuduktan sonra birden Odragend’e gitme kararı veren Moottah’ın ikizlerinden koparırcasına ayrılmış iki küçük çırağı, Zeey ile Tagan’dan biri uykusunda çok güzel yazılmış bir şiir gibi konuşur,öteki de bir şiirin adımları gibi uykuda yürürmüş.

"Şiirin göğünde tesadüf kuşları uçuyor" diyen ilk ustası olsa gerek, Bendag’a "Ölümü o kadar erken keşfetmişsin ki, korkuyorum senden" de demiş.

Bendag’ın şiirlerinin özelliklerine de vakıf oluyoruz. "Şiir ışıktan doğar" diyor yazarımız. "Bendag’ın şiirlerinde ışığın geçişlerini görmek mümkündür. Doğadaki kadar apaçıktır bu. An ertelenir. Bütün şiirlerinde an ertelenir. Böylelikle zaman sonsuzlaştırılır. Bunu yapan ışığın hızıdır. Işığı evcilleştirmeden kendinin kılmayı başarır".

Sonra, Bendag şiirlerinde ham renkler kullanmaktan da korkmaz ve şiiri, hep evsizliğin şiiri olmuştur. "Bir şairi", deniyor, "rüzgârından tanırsınız". Ama 'rüzgâr'ın aynı zamanda üslup anlamına geldiğini de unutmamak gerek. "Senin ruhunun şiiri var" ile "Bazı şiirler akşamla biter"i de seviyorum ama en unutamadığım şair, attan düşme sonucu geçirdiği beyin sarsıntısıyla küçük harflerin beyninden ve belleğinden boşaldığı şair. Sadece büyük harfleri okuyabiliyor, onlarla yazabiliyor. Bundan sonra yazdığı şiirlere Büyük Harf Dönemi deniyor, elbette.