Bülent Usta, "Özerk varoluş mücadelesi için bir bilge", Milliyet Kitap, Ekim 2017

“Yazmak benim için tek başına oynanan, bana hoş sıcaklıklar yaşatan bir oyun” demişti bir söyleşisinde Engin Geçtan. Bu 'hoş sıcaklık', kitaplarından okura da yayılıyor olmalı ki, Filiz Aygündüz de Bir Kahve İçimi adlı Milliyet gazetesindeki köşesinde, Engin Geçtan’ın Metis etiketiyle bugünlerde yayımlanan kitabı için Orada Bir Arada’yı elime aldığımda yağmur yağıyordu. İlk sayfada cemre toprağa düştü yeniden” diye yazmıştı.

Psikiyatrist, psikoterapist, öğretim üyesi, mesleki ve kurgu kitapların yazarı, radyo programcısı ve DJ olarak tanıdığımız Engin Geçtan, bilgi ve deneyimiyle bu topraklarda yetişmiş önemli değerlerden. Pek çok kişi, onun kitapları aracılığıyla kendisiyle yüzleşebilme cesaretini kazandı. Bunda onun edebiyatçı yanının, dille kurduğu ilişkinin, incelikli olduğu kadar soğukkanlılığını kaybetmeyen duruşunun etkisi olduğu kesin. Daha da önemlisi, pek çok disiplinden ve hayat tecrübesinden beslenen düşünür kimliğiyle kitaplarını kaleme alması. Ayrıca, okurun “kendisiyle yüzleşebilme cesareti” göstermesi, Geçtan’ın zaman zaman dile getirdiği gibi, kendisinin de “yürekli” bir psikoterapist ve yazar oluşuyla alakalı olsa gerek. Yürekli olmaktan kastettiği şey, “şimdi ve burada”, yapmacıklıktan uzak bir biçimde kişinin kendisi olarak var olabilmesi.

Engin Geçtan, psikiyatrist ve psikoterapist olarak Türkiye’den Amerika’ya uzanan mesleki bir tecrübeye ve birikime sahip, bu alanda yayımlanmış çok değerli çalışmaları da var. Ama aynı zamanda, deneme, anlatı ve romanlarıyla da bir edebiyatçı. Zaten psikoloji ve edebiyat, meselesi insan olduğu için uzak değiller birbirlerine. Freud’dan Jung’a psikolojinin öncü isimleri de edebiyata ve sanata çalışmalarında geniş yer ayırmışlardı. Engin Geçtan’ın psikoterapiyle hem kuramsal olarak ilgilenen hem de Anadolu’nun kırsal bölgelerinden metropollere uzanan uygulama tecrübesiyle edindiği insan hikayeleri ve yurt dışı deneyimleriyle, insana ve hayata farklı açılardan bakan yapıtlar kaleme alması, bir şans oldu edebiyat ve düşün dünyamız için. Kendisiyle yapılan söyleşilerde ve anılarından bahsettiği yazılarında, örneğin Konya’da genç bir psikiyatrist olarak çalıştığı zamanların kendi mesleki ve düşünsel yaşamındaki öneminin altını çizer, aynı zamanda Amerika'da uzmanlık eğitimi aldığı ve çalıştığı dönemdeki tecrübelerin kendisine kazandırdığı bakış açısı ve farkındalığı da özellikle Rastgele Ben kitabında detaylı olarak anlatır. Konya ve New York’ta yaşadığı deneyimler birbirinden çok farklı olsa da, psikiyatrist ve yazar olarak kendi “oluş” sürecinde sıçramalara neden olmuş, bu sıçramalar hem meslek hayatının, hem de yazarlığının kaynaklarını oluşturmuştur. Zaten hayat hikâyesini, Ankara, İstanbul, İzmir, Konya, New York gibi şehirler üzerinden anlattığını görürüz; kendisinin sık sık dile getirdiği gibi “Fonsuz bir figür olmaz” çünkü; ama ülkelerden çok şehirler, hatta semtler fondadır ve o fonlara göre figür değişiklikler gösterir, gelişir, yolculuk arayışın kendisine dönüşür.

Geçmişe Gitmek

Engin Geçtan, söyleşilerinde ya da otobiyografik bir anlatı olan Rastgele Ben adlı kitabında, hayat hikâyesini kronolojik olarak ele almayı pek tercih etmez. “Dersaadet’te Dans” adlı romanın girişinde şöyle yazmıştır: “Konu yaşamın kendisi olduğunda hikâyeye neresinden gireceğiniz önemli olmayabilir. Yaşam sinema filminden farklıdır. Bir film başından izlenmediğinde, karakterleri tanımakta, olayları kavramakta zorlanırız. Oysa birbirimizin hayatına aradan bir yerden giriveririz. Şimdiki zaman, geçmiş ve gelecek, birlikte, hemen orada yaşamaya başlar ve sürekli yeni hikâyeler yaratılır.” Romanında geçen bu satırlar, edebiyatçı kimliğinin psikoterapist kimliğiyle ilişkisini de göstermektedir. Psikoterapide geçmişe gitmek yerine geçmişin bugüne getirilmesi amaçlanır çünkü. “Seyyar” adlı kitabında bu süreci şöyle anlatır Geçtan: “Yakın geçmişte, terapiye gelen birine, onun bugününe ilişkin bir izlenimimi aktardım, tek cümleyle. O cümle zincirleme bir tepkiyle geçmişi bugüne doğru hareket ettirmeye başladı ve geçmişle hesaplaşmayı içeren bazı olayların yaşanmasına kadar uzandı. Kurgusuz gelişen ve kendisini kurgulayan sürecin sonunda, o kişinin önünde yeni ayarlara açık bir alana dönüşüverdi.”

Engin Geçtan, biyografi ve otobiyografi okumayı sevse de, bu tür kitapları yanıltıcı ve sınırlayıcı bulduğunu, mutlaka bir abartı barındırdığını dile getirmiştir. Hatta kendisiyle ilgili de böyle bir kuşku taşıyıp, İzmir’de geçen çocukluğuyla ilgili abartılı ve süslü ifadeler kullanıp kullanmadığını sorgular. Her ne kadar hayatının bir “projeler dizisi” olmadığını, bu yüzden “dönemler” olarak algılayamadığını söylese de, İzmir’de başlayan ve New York’la devam eden hayat hikâyesini kitapları aracılığıyla izini sürdüğümüzde, spontan bir biçimde olsa da dönemlere rastlamak ilgi çekicidir. Geçtan’ın, “projeler dizisi” bir hayat yaşamaya tepkisinin en önemli nedeni, kitaplarında bu çağa dair getirdiği eleştirilerden biri olan ve son kitabı Orada Bir Arada'da altını çizdiği “dışı boş mikrokozmos”lar hâlinde bir yaşam süren günümüz insanının yabancılaşma meselesidir. Toplumun onayını sağlamak amacıyla insanın dış dünyaya karşı taktığı maske olan “persona” benliğin yerini aldıkça “proje hayatlar” da çoğalmıştır. Sosyal medya ve tüketim toplumunun “persona”ları teşvik ettiği günümüzde, “hayatın anlamı” meselesi de bir krize dönüşmüştür. Hissettiğin ya da olduğun kadar değil de, görüldüğün ve beğenildiğin kadar hayatta var olunduğu yanılsaması... Engin Geçtan’ın söyleşi ve kitaplarında anlattığı hayat hikâyesi, romanları için söylediği gibi “kendi kendisini kurgulayan bir hikâye” olarak çıkar karşımıza.

Şehirler Arası Hayat

1932 yılında İzmir Karşıyaka’da doğan Engin Geçtan, Seyyar adlı, kendisiyle yapılmış söyleşilerin yer aldığı kitapta, çocukluğunu, dostlukları ve komşuluk ilişkileri sıcak olsa da kimsenin birbirinin alanına girmediği, İtalyan, İngiliz, Fransız ve az sayıda Levanten’in de yaşadığı bir çevrede geçirdiğini anlatır. Bilgi taşıma amaçlı hayata renk katan dedikodular dışında, kimsenin kimseyi yargılamadığı bir ortamda çocukluğunu geçirmesinin kendisi için bir şans olduğunu sonradan fark ettiğini söyleyecektir. Daha sonra, yazdığı Dersaadet’te Dans ve Kızarmış Palamutun Kokusu romanlarına esin verecek olan İstanbul’a taşınır. Engin Geçtan’ın İstanbul’a karşı duyduğu aşk, mimarisi ve doğasından çok –elbette bunlar da etkilidir- “yüzyılların birikimi olan yaşam biçimlerinin ve yaşantıların sürprizleri”yle ilgilidir daha çok. Jung’un tanımladığı ve Engin Geçtan’ın kitaplarında önemini sürekli vurguladığı “gölge” arketipinin özgürce dolaştığı bir yerdir İstanbul. Tabii şehrin geri kalanına göre plastik kalan yeni semtlerini bunun dışında tutar.

Engin Geçtan, 1956’da İstanbul Tıp Fakültesi’nde okumaya başlar. Mezun olacağı günlerde ne yapmak istediğine dair hiçbir fikri yoktur. Arkadaşlarının etkisiyle Amerika’ya seyahat edince, daha çok bir macera özlemiyle orada bir hastanede “intern” olarak çalışmaya başlar. Amerika’ya hangi koşullarda gittiğini ve orada yaşadığı değişimi Rastgele Ben adlı kitabında detaylı olarak anlatmaktadır. İntern’liğinin sonunda artık psikiyatride uzmanlaşma konusunda karar vermiştir Geçtan. 1956-1961 yılları arasında Colombia ve New York üniversitelerinde, psikoloji, dinamik psikiyatri, nöroloji ve çocuk psikiyatrisi üzerine eğitim görür. Geçtan, “Gençlik deneyseldir” diye yazmıştı. Kendi gençliğinin deneyselliğiyle, “dipsiz bir kuyu”ya benzettiği New York’ta, insan ve kültür çeşitliliği içinde, her ne kadar hastanelerde çok yoğun çalışıyor olsa da, müzikle, özellikle cazla başka bir yoğunlukta tanışır, farklı hayatlar keşfeder. Orada Bir Arada kitabında anlattığı grup psikoterapisiyle de ilk olarak Amerika’da karşılaşır. Aslında psikiyatri ve psikoterapiyle ilgili alt yapıyı, o yıllarda alanlarında çığır açmış ünlü psikiyatristlerden dersler almasıyla edinir. Bir yandan Karen Horney ekolününün seminerlerine katılır.

'Biz Kimiz?' Sorusu

Türkiye’ye döndüğünde, askerlik zorunlu hizmeti için Konya’ya gider. Amerika’dan genç ve idealist bir psikiyatrist olarak geldiği Konya’nın mesleki yaşamındaki yeri başka olacaktır. Konya’da tanıştığı hekimlerin cesaretlendirmesiyle, iki odalı bir muayenehane açar. “Bir tür devrim”dir onun için bu adım; Anadolu’nun kırsal kesiminden insanlarla tanışmasının yanı sıra, kendisinin de ifade ettiği gibi “dünya içindeki yerini kavramasında katkıda bulunacak olağanüstü bir deneyim”e dönüşecektir muayenehanede geçirdiği zaman. Muayehane deneyimi, beklediğinden çok daha başarılı olacak, Konya’nın köylerinden dahi insanlar gelip onu görmek için sıraya girecektir. Psikoterapinin, gelen hastaları dinlemenin, onlarla kurduğu terapötik ilişkinin ne kadar etkili olabildiğini bu sayede deneyimleyecektir. Orada aynı zamanda Maarif Koleji’nde İngilizce biyoloji dersleri de verir. Bütün bunlar yaşanırken, ünlü psikiyatrist Rasim Adasal’ın kendisini ve yaptıklarını Ankara’dan izlediğinden habersizdir Geçtan. Sadece Adasal da değil, Doğan Karan gibi psikiyatristler de varlığından haberdardır, ama kendisine sunulan parlak maaşlı işler yerie ODTÜ’de ve Ankara Üniversitesi’nde dersler vermeyi, Ankara Ruh Sağlığı Dispanseri’nde çalışmayı tercih eder. O yıllarda, Ankara Radyosu’nda koruyucu ruh sağlığı programları yapmaya başlar ve Erhan İmset’in ardından ünlü romancımız Adalet Ağaoğlu, yaptığı radyo programlarının prodüktörü olur. Bu arada Milano’dan Zagreb’e, dünyanın çeşitli yerlerine seyahatler yapar, hem mesleki, hem de edebi çalışmaları yayımlanır birbirinin ardı sıra. İstanbul’a taşındıktan sonra Boğaziçi ve Marmara üniversitelerinde dersler vermeye başlar.

Engin Geçtan’ın arayış yolculuğu, Türkiye için söylediği “Her şeyin her türünün aynı potada olmasından kaynaklı deli enerjisi” sözünü hatırlatır bir bakıma. Geçtan’a göre, “Ben kimim?” sorusuna doyurucu bir cevap, ancak “Biz kimiz?” sorusuyla ulaşacağımız cevapla mümkün olabilecek bir şeydir.

Bir Düşünür

Engin Geçtan, kurmaca olmayan kitaplarında, psikoretapiyi ve bireyi merkeze alsa da felsefeden siyaset bilime, hatta fizik bilimine uzanan disiplinlerarası bir yaklaşım sergiler. Jung’dan bahsederken uzun uzadıya kuantum fiziğinden bahsedebilir. Üçüncü sayfa bir gazete haberinden felsefi ya da siyasi çıkarsamalarda bulunup sözü psikoterapiye getirebilir. Bu açıdan, daha çok bir “düşünür” olarak çıkar karşımıza. Bir düşünür olarak Engin Geçtan’ın “üst sistemler”le bir alıp veremediği olduğunu görürüz. Yeni çıkan kitabı Orada Bir Arada'da karşımıza çıkar ‘üst sistemler’ ve kitabın karakterlerinden Dr. Q’nun ‘kendi yarattığımız canavar’ dediğini duyarız. Dr. Q’ya göre, insan evrimleşerek doğaya üstünlük sağlayıp ona egemen olabileceği yanılsamasına kapıldığında, hesap edemediği bir şey ortaya çıkmıştır: “Doğadan kopmanın insanı gezegenin en yalnız ve kırılgan varlığı haline getirebileceği. Doğanın yerine başka bir şey koyması gerektiğini fark ettiğinde kendi tuzağını da yaratmış oldu.” Bu tuzak, uygarlık denilen 'üst sistemleri' geliştirdi ve insan bu sistemlerin hakimiyetine girerek kendisine yabancılaştı. “Dış dünyaya karşı ikiyüzlülük, kendimize karşı ikiyüzlülüğü de kapsar ve hayatımızın omurgası haline gelir. Bizi kızgın yapan da işte bu ikiyüzlülüğe katlanmak zorunda kalmak” diyen Dr. Q’nun sözleri, günümüzde gündelik hayatın içinde arttığına tanık olduğumuz şiddeti anlamamız için de bir kapı aralar. Engin Geçtan’a göre çözüm, bu ikiye bölünmüşlüğün arasındaki mesafeyi azaltarak kendimizle ilişkimizdeki ikiyüzlülüğü asgari düzeye indirmektir. Engin Geçtan, Zamane ve Hayat adlı kitaplarında da “üst sistemler” ve “ikiyüzlülük” meselelerini ele alır.

Gölge 'Arketipi'

Geçtan’ın yine kitaplarında sık sık “gölge” arketipinden bahsettiğini görürüz, Jung’un geliştirdiği kuramdan yola çıkarak. Zamane kitabında tarif ettiği gibi, “İnsanın hayvan yönünü barındıran bu kişilik bölgesi”, arketiplerin belki de en güçlüsü ve tehlikelisidir. Tehlikelidir, çünkü insan, “gölge”yi bastırarak, onu ehlileştirerek uygarlaşırken aşırıya kaçabilmekte ve bu yüzden kendiliğindenliğini, yaratıcılığını, sezgilerini, duygusallığını ve içgörüsünü körelterek, ruhsuz ve sıkıcı bir hayata kendisini mahkûm etmekte, bu da “gölge”nin isyanıyla sonuçlanmakta, ruhsal rahatsızlıklar ve şiddet ortaya çıkmaktadır. Bu tespitlerini, gündelik hayatın içinden örnekler vererek açıklar Engin Geçtan, cinayetle biten park yeri tartışmaları, kendi halinde hayat sürerken cinnet geçirenlerin hikâyeleri, “üst sistemler”, “ikiyüzlülük” ve “gölgenin isyanı”yla anlamlı bir hale gelir. Engin Geçtan, “özerk insan”dan bahseder sık sık, yaşanılan “kimlik krizi”ne ve “üst sistemler”in neden olduğu tahribata karşı, insanın tutarlı bir kimlik geliştirebilmesi, ancak iç sesiyle uyumlu tercihler yapabilmesiyle mümkün olabilir.

Engin Geçtan, Türk edebiyatının kendine özgü yazarlarından biridir. Kırmızı Kitap, Kırmızı Palamutun Kokusu, Tren, Kuru Su, Mesela Saat Onda, Bir Günlük Yerim Kaldı İster misiniz?, Dersaadet’te Dans romanları ve Rasgele Ben anlatısıyla, varoluş sancısını aşmaya dönük bir edebiyatın izini sürüyor yazar. Kendisinin bir söyleşisinde dile getirdiği gibi, nereden kaynaklandığını bilmediği bir dürtüyle ve “tasarlanmadık zamanlarda” kaleme aldığı romanları, neredeyse kendi kendisini yazdırmıştır. Bu yazdırma, bir bilinmezliğin içinde zaman zaman duraklayarak, zaman zaman da hızına yetişemediği bir akış içinde, Engin Geçtan’ın tabiriyle bir oyun halinde gerçekleşir. Bu oyun ve bilinmeze akış, ister istemez yazarın sık sık dile getirdiği ‘gölge’ arketipini çağrıştırmaktadır. Bir binanın antresinde asönser bekleyen erkek ve kadın, soğuk bir kış sabahı trene yetişmeye çalışan bir adam, İstanbul Havalimanı’na inişe geçmiş bir uçaktaki adam ve bütün bu karakterlerin yaşadıkları şehirler ve geçtikleri sokaklarda bıraktıkları hikâyeler, Engin Geçtan’ın serbestçe dolaşan “gölge”sinin bir oyunu gibi, romanlardaki yazarın geçmişiyle bağlantılı ayrıntıları düşününce. Engin Geçtan, kendi “gölge”sinden çok, duyargalarının açık olmasından kaynaklı olarak arketiplerin kendi kendilerini romanlarında ifade ettiğini, daha çok insanlığın varoluş trajedisi üzerine yoğunlaştığını söylüyor.

Bir Arada Yaşamak

Egin Geçtan’ın yeni kitabı Orada Bir Arada'yı, psikoterapi ve edebiyatın buluştuğu bir çalışma olarak değerlendirilebilir. Kitapta yer alan karakterlere ad seçerken, romanlarındaki karakterlerin adlarını kullanması dikkat çekici. Örneğin Karyoka adını, Dersaadet’te Dans'ta duymuştuk ilk defa. Geçtan’ın diğer kitaplarında olduğu gibi Orada Bir Arada felsefe ve siyaset bilimi gibi başka disiplinler alttan alta varlığını hissettiriyor, özellikle insanın doğadan kopuşunun ve üst sistemlerin birey üzerindeki etkilerinin ele alındığı sayfalarda. Çünkü, kitabın adının da sezdirdiği gibi 'bir arada' yaşamanın olanaklarını araştırıyor Geçtan.

Geçtan, 30 yılı aşkın bir zaman sürdürdüğü grup psikoterapi seanslarındaki deneyimlerinden faydalanarak, farklı sosyal sınıf ve kültürlerden sekiz karakteri, Dr. Q’nun gözetiminde bir odaya kapatıyor ve bu kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerini, sanki bir tiyatro oyunu yazarmış gibi diyaloglar üzerinden aktarırken, pek çok kişinin kendisinden bir şeyler bulabileceği, her biri kendi başına bir roman olacak kadar derin ve çarpıcı insan hikayeleriyle buluşturuyor. İnsanların sahip olduğu hayat hikayelerinin şimdiki davranışlarını ve düşüncelerini nasıl belirlediğini, 'öteki' aracılığıyla kazanılan farkındalık ile yaşanan içsel özgürleşmenin bireyler arasındaki ilişkileri nasıl olumlu olarak etkilediğini gözler önüne seriyor.

Kitap, “Tanışma”yla başlayan ve “Tatil Öncesi”yle sona eren yedi bölümden oluşuyor. Üçüncü bölüm olan “Açılma”ya kadar olan kısım, daha çok grup içinde güven ilişkisinin kurulmasına yönelik tartışma ve farkındalıklardan oluşuyor. İkinci bölüm “Tartma”nın sonunda Tabu, söze karışarak “Burada hepimiz isyankârız galiba. Herkesin var olanın ötesini talep eden bir hali var” diyerek durumu özetleyince, Dr. Q, çarpıcı bir yorumda bulunuyor: “Zaten buraya yalnızca bir ayağı içeride bir ayağı dışarıda olanlar gelir. İki ayağı aynı alanda olanlar, aynı yaşantıları tekrarlayıp durarak ciddi çatışmalar yaşamadan hayatlarını sürdürürler.”

Kitaptaki sahneler, yaşadığımız toplumu en çok zorlayan şeyin sınırların muğlaklığı olduğunu düşündürtüyor. Özerk birer varoluşa sahip bireyler olmamız, sınırlarımız sayesinde mümkün olabilecek bir şey çünkü. Katılımcıların hikayelerini dinleyince, özellikle aileden kaynaklı 'sınır' sorunları olduğu, hislerini ve arzularını anlamakta bu yüzden zorluklar yaşadıkları anlaşılıyor.

Engin Geçtan, otobiyografik anlatı olarak kaleme aldığı Rastgele Ben'in sonlarında şöyle diyordu: “Kendimizi ‘ben’ olarak algılayabilmek, o anda içinde bulunduğumuz dünyayla birlikte olduğumuzu fark edebilmeyi içerir.” Orada Bir Arada, teknolojinin insanlar arasında duvarlar örerek yalnızlaştırdığı bir dünyada, neden 'bir arada' yaşamak zorunda olduğumuzun ve 'bir arada' yaşayabilmek için de önce 'orada', birbirimizin varlığını hissederek var olmamızın yaşamsal önemini anlatıyor. Kitapta Dr. Q’nun da dediği gibi, 'aidiyet', doğadan kopmuş ve yalnızlığa mahkûm olmuş bizler için hayati bir öneme sahip. Ait olmadan da 'orada' ve 'bir arada' var olabilir miyiz?