İsmail H. Demirdöven , “Tekeşlilik üzerine aforizmatik metinler”, Cumhuriyet Kitap Eki, 14 Ekim 2004

Adam Philips'in, (…) güncel "zina" tartışmaları nedeniyle sıcağı sıcağına gündeme getirilmesi gerekli olan kitabı Tekeşlilik; bugün yaşanan ("modern") evlilik ilişkisini aforizmatik biçimde sorgulayan bir felsefe metni olma niteliği ile dikkat çekmektedir.

Ne kadar "modern" görünse de, toplumsal ve kültürel ilişkilerini düzenleyen ilke ve kurallarının dinsel ve buna bağlı olarak ahlaksal nitelikli olma özelliği taşıdığı; buna rağmen bir "Avrupa Topluluğu" üyesi olmayı pek isteyen ve bunun için gerekli hukuksal düzenlemeleri yapmaya zorlanan ve yapan bizim gibi ülkelerin içine düştükleri trajik ve derin çıkmaz ; sıra, örneğin evlilik ilişkisi ve buna bağlı olarak "zina" gibi, hukuksal düzenlemelere geldiğinde bu düzenlemeleri (kolayca) yapamamasıyla somutlaşmaktadır.

Buzdağının suyun üzerinde görünür yüzü olan hukuk alanında bile köklü düzenlemelerin kolay kolay yapılamadığı bir toplumda, "Kopenhag Kriterleri"ni yerine getirmek aslında bir işe girmek için o işin gerektirdiği biçimsel koşulları (örneğin "yaş", "askerliğini yapmış olmak" ya da "yükseköğrenim görmüş olmak" v.b.) yerine getirmek demektir.

Sizin çevrenizdekilerle ilişkilerinizde nasıl bir kişi olduğunuz (yani "huyunuz-suyunuz") ise işe alındığınızdan bir süre sonra ancak anlaşılabilecektir.

Hukuk düzenlemelerinin kolay yapılamamasını doğal karşılamak gerekir. Toplum felsefesi açısından bakıldığında, bir toplumun hukuku ve toplumsal gerçekliği, tıpkı bileşik kaplar gibi bir dengede olmak durumundadır. En temelde hukuku belirleyen toplumsal gerçekliktir. Aksi takdirde, her gün çeşitli vesilelerle sayısız örneği ile karşılaştığımız işlevsiz bir hukukla karşı karşıya kalınır. İşlevsiz bir hukukta ısrar edilmesi ise totaliter yönetimlere giden yolu açar.

En başta ekonomik, siyasal, eğitim ve evlilik ilişkileri olmak üzere toplumsal ilişkilerin bir tür "sözleşme" ile kurulmuş olan ilişkiler olduğu düşüncesi; bu ilişkileri kurmanın, değiştirmenin ve yeniden-kurmanın insanın kendi elinde olduğunu bize düşündürmesi açısından felsefe tarihinde önemli bir düşüncedir.

Böyle bakıldığında, toplumsal ilişkilerin "değişen" ilişkiler olduğuna ilişkin bilgiye rağmen insanoğlu, belirli bir tür toplumsal ilişki biçimini her zaman "korumak" istemiştir. Hatta bunu, iyi-kötü bir birlikte-yaşama düzeni oluşturabilmek için gerekli olduğunu söyleyerek de temellendirmiştir.

Ancak yukarıda da söylendiği gibi unutulmaması gereken şey, "korumak" istediğimiz her bir toplumsal ilişkinin ve bu ilişkilerle oluşan yapıların aslında belirli bir biçimde var olan ve yaşayan toplumsal ilişkiler ve yapılar olduğu gerçeğidir. Sosyoloji de bilim olarak, denebilir ki işte bu biçimi / biçimleri araştırıp ortaya çıkarmak için vardır.

Tekeşlilik-Çokeşlilik

Buradan, insanlarımızı (doğal olarak) çok ilgilendirdiğine tanık olduğumuz, güncelleşen "zina" sorununun da doğrudan doğruya kendisine bağlandığı evlilik ilişkilerine geçilebilir.

Pek yaygın olduğu görülebilecek olan ve ciddiye alınması gereken kişilerin de bugün söyleyip yazdıkları şey; "zina"nın evlilik ilişkisini öldüreceği ve sona erdireceği düşüncesidir.

Evlilik ilişkilerinin kurulmasında ve yürütülmesinde, dünyada çok yaygın biçimde benimsenmiş, başta da değindiğimiz gibi bilgisel kökeninin üzeri zamanla adeta arkeolojik bir çalışmayı gerektirecek kadar örtüldüğü için dinsel ve ahlaksal kökenli olduğu sanılan bir ilke vardır "Tekeşlilik (monogami)".

Bu ilke evlilik ilişkilerinde somutlaşan "sözleşme" ilkesidir. Öyle bir sözleşme ilkesidir ki, insan denen canlı varlığın, J. Locke'un ve J. J. Rousseau'nun "doğa durumu" dediği durumdan çıkarak, kendi istenciyle (iradesiyle) ve kendi elleriyle kurduğu "toplum durumu"na (bu bağlamda "aile durumu"na) girebilmesi için temel olur.

Çok daha açık bir deyişle, bu "sözleşme" ilkesinin; insanın "biyolojik" bir varlık olduğu olgusunu ve gerçeğini görmezden gelmese bile, bu gerçeği onun istencinin ve başka özelliklerinin arkasında tuttuğu söylenebilir.

Böylece, aslında kendisine sadece "biyolojik" bir varlık olarak bakıldığında tekeşli olamayacak olan insandan, tekeşli bir evlilik ilişkisi kurması istenir ve beklenir. Bu beklenti haklı bir beklentidir. Çünkü insan biyolojik bir varlık olmasının yanında hayvanlardan farklı olarak daha başka özellikleriyle (örneğin kendine özgü bilme, anlama ve isteme yetisiyle, sanat yapmasıyla v.b.) birlikte bir bütün olarak insandır.

"Tekeşlilik" ilkesi din(ler) ve ahlak(lar) tarafından sahiplenilmiş anlaşılması güç bir ilkedir. Bu sahiplenmeyle insanın istenci din ve ahlak (hatta ideoloji) gibi toplumsal olgular tarafından yönetilip yönlendirilir olmaya başlar.

"Tekeşlilik" ilkesinin anlaşılmasının bir güçlüğü, kaçınılamazcasına "Çokeşliliğe (poligamiye)" gönderme yapmasındadır. Bu yüzden "Tekeşlilik" kavramı, "Çokeşlilik" kavramı hesaba katılmaksızın anlaşılamaz. Bu şu demektir Çokeşliliğe nesnel bir biçimde yaklaşamaz, onu "tabu" kabul ederseniz, -–ki "zina" aslında bu "tabu" kabul etmeye karşı bir isyandır– aynı şekilde "Tekeşlilik" de sizin için tabulaşır, kapalı ve anlaşılamaz kalır.

Ayrıca şunu hiç akıldan çıkarmamak gerekmektedir ki, insan en temelde genellikle "hayvansal" diye nitelenen özelliklere de sahiptir. Burada Sigmund Freud'u anmak yeter sanırım.

Din, ahlak, ideoloji gibi toplumsal olguların yönetmediği / yönetemediği, yöneticiliğini sevgi ve saygı gibi etik değerlerin oluşturduğu istençler de kuşkusuz ki eksik değildir dünyamızda. Ancak bu tür istençler o zaman toplumsal nitelikli istençler olmaktan çıkar ve sadece iki kişiyi ilgilendiren "özgür" istençler olur.

Burada işler biraz karışıktır. Çünkü dışardan bakıldığında istençleri neyin / nelerin yönettiği açık ve seçik bir biçimde belirlenemiyor. İnsanlar yaşarken biri diğerinden çok farklı olabilen belirleyiciler birbirlerinin içinde düğümlenmiş durumdadırlar. Şu var ki, bir ilişkinin belirleyicileri ve kurucuları olarak görünüşte hep etik değerlerin yer aldığı da bir gerçektir. İnsanlar birbirlerini "severek"(?) evlendiklerini söylerler.

İki kişi arasındaki evlilik ilişkisinin temelinde kurucu motif olarak gerçekten de (ne olduğu bir yana) sevgi bulunabilir. Ama bunun yanında "severek" evlenmek toplumca istenir ve takdir edilir bir değer olarak evlilik ilişkisini belirleyebilen bir başka motiftir. Bu durumda insanın kendisini başkalarından ("kocası" ya da "karısı" olacak kişiden bile) saklayabildiğini görebiliriz.

Tekeşliliği anlamak ve aileyi korumak

Sosyolojinin olan biteni görünüş olarak saptayabildiğini / saptadığını söylemiştik. Gerçekten de Sosyolojinin "Aile Sosyolojisi" (bence "Evlilik İlişkileri Sosyolojisi" olması gerekir) adı altında bir çalışma alanı vardır. Ülkemizde de bu alanda önemli çalışmalar yapıldığını biliyoruz.

Ancak Sosyolojinin klasik yöntemleriyle saptanması son derece güç olan, bu yüzden de onunla ilgili Sosyolojik bir veri olduğunu sanmadığım, bu aşamada sadece gözleme ve duyuma dayalı olan bir evlilik ilişkisinin varlığından söz etmemiz gerek "Zina"nın var olduğu ama sona erdirilmemiş / erdirilememiş evlilik ilişkileri.

Toplumumuzda bunun ne kadar yaygın olduğu konusunda herkes ancak yaşadıklarıyla, gördükleriyle ilgili sanılara sahip olabilir. Örneğin benim sanım toplumumuzda bu tür evlilik ilişkisinin oldukça yaygın olduğu yolunda bir sanıdır.

Bunun doğru olduğunu düşünürsek, nedenlerini de araştırmak ilginç olabilir. Ama bu doğruysa, o zaman aileyi korumak isteyenler "zina"nın varolduğu ama sona erdirilmemiş türden evlilik ilişkisine dayanan aileyi mi korumak istiyorlar? Yoksa korunması istenen aile "birbirlerini her zaman seven ve sayan, birbirlerine ve aile yakınlarına tutku derecesinde düşkün, sıcacık bir yuvaya sahip v.b." ve sadece kafalarımızda var olan "ütopik" bir aile mi?.. Şayet "Aileyi Korumak", sadece kişilerin attıkları imzaların korunması ise ve bu aile de "devletin temeli" olan aile ise o zaman korunan bu tür evlilik ilişkileri değil midir?..

Burada sorun, (gerçekten var olduğu kabul edildiğinde) bu tür evlilik ilişkisinin kendisi ile insanı mutlak anlamda "sözleşmeler"e bağlı olarak gören bakış arasındaki çelişkide yaşanmaktadır. İnsanlar genelde "sözleşmeler"e (özellikle de "Toplum sözleşmesi" gibi sözleşmelere) bağlı değildirler ama bağlıymış gibi görünmek isterler. Öyle de görünürler ve işte böylelikle kendilerini saklamış olurlar.

Bir başka açıdan sorun öyle sanıyorum ki, "Tekeşlilik" ilkesine bağlı olarak oluşturulmuş olan "aldatma" - "aldatılma", "sadakat" - "sadakatsizlik" gibi kavramların, içleri boş olduğukları halde hâlâ onlara sanki bir anlamları varmış gibi değer verilmesinde yatmaktadır.

Philips daha aforizmalarının başında şunu söylüyor "Herkes tekeşliliğe inanmaz, ama herkes inanıyormuş gibi yaşar" (s. 9.).

Yazar, örneğin sadakatsizliğin "Tekeşlilik"le doğrudan bağlantılı bir olgu olgu olduğunu düşünmektedir. Ona göre, "Tekeşliliği veri aldığımız, onu kural kabul ettiğimiz için böylesine bir sorundur sadakatsizlik. Belki de sadakatsizliği veri almalıyız, onu taciz olmadan, rahatlıkla varsaymalıyız. O zaman tekeşlilik hakkında düşünebiliriz artık" (s.10).

"Tekeşlilik" ilkesini; bir ikiyüzlülüğü doğurmadan, hukuk yoluyla yapılacak düzenlemelerle, işletilmesi sadece devlete bırakılmış bir ilkeymiş gibi görmek aslında hiç gerçekçi değildir. Çünkü "Tekeşlilik" son çözümlemede etik bir ilkedir. Bunun böyle olduğu bilinmediğinde; dörtte üçü suyun altında olan buzdağının sadece dörtte birini görerek onu gerçek sanıyoruz demektir.

Bu yüzden günümüzde "Tekeşlilik" ve onunla bağlantısı kurulabilecek başka kavramların birer değer olarak, F. Nietzsche'nin deyişiyle "yeniden değerlendirilmelerine" ihtiyaç vardır denebilir.

Ama yeniden değerlendirebilmek ve ilişkilerimizi gerçekten de insanca bir temel üzerine kurabilmek için kendimizi kandırmadan ve kim ne derse desin aldırmadan, yaşamda olup bitenlerle ilgili olarak doğru saptamalar yapmak, yani bir bakıma tartışma kabul etmez bir ilke olarak sunulan tekeşliliğin niteliğini (mahiyetini) tartışmak gerekmektedir.

Bu yüzden Philips'in aforizmatik metni bizi "Tekeşlilik" üzerinde oldukça çarpıcı bir biçimde düşündürüyor ve bu yoldan evlilik ilişkisinin sorgulanabilmesine bir olanak hazırlıyor. Sonuçta da insan ister istemez "zina"yı önlemenin yolunun, hukuksal düzenlemelerden değil de böyle bir sorgulamayla oluşabilecek açık ve bağımsız bir bilinçten geçip geçmeyeceğini düşünmeye başlıyor.

Yazımızı Philips'in şu ironik aforizmasıyla bitirelim;

"Erotik hayatımız bu dünyaya yakışmayacak kadar iyi bir politika yapma girişimidir. Ama bu dünyaya yakışmayacak kadar iyi bir politika, terimlerde çelişkidir. En azından dünya bize sürekli bir haberci gönderip durumun böyle olduğunu bildirir. Haberci soluk soluğa yanımıza varıp durur Ebedi üçüncü şahıs."(s. 57).