Önsöz, s. 9-16

Bu kitap, tek ortak noktaları çağdaş olmaları denebilecek Fransızca yazan filozoflar hakkındaki bir grup metinden oluşmaktadır. Burada “çağdaş” kelimesi, bu yapıtların esas kısmının XX. yüzyılın ikinci yarısı ile içinde bulunduğumuz yüzyılın ilk birkaç senesini kapsayan dönemde yayımlanmış oldukları anlamına gelmektedir.

Burada kesinlikle rasyonel bir seçim, bir tercih örgüsü veya bir antoloji söz konusu değil. Hayır, bu derleme tamamen özel koşullara bağlı ve hatta tam bir olumsallığa tabidir zira aynı statüde (çağdaş Fransız filozoflarına ilişkin) olup aynı yayınevi tarafından Petit Panthéon Portatif başlığı altında yayımlanmış metinler bu derlemenin dışında bırakılmıştır. Bu sebeple okurdan gerek halihazırdaki kitabı gerekse Petit Panthéon’u kendine mahsus birer bütün olarak kabul etmelerini rica ediyorum.

Şurada burada aynı alanda yazdığım başka metinler de bulunuyor, onlar da şüphesiz bir gün yayımlanacaktır: Üzerine fazlasıyla kısa, yahut ezoterik bir tarzda yazdığım yazarlar; artık bulunması imkânsız dergilerde veya artık bana bir şey ifade etmeyen bir dürtüyle, daha netleştirilmesi gereken bir bağlamda veya fazlasıyla üstü kapalı bir dinamiğin etkisinde ya da sonradan yazdığım ve görüşümün değiştiği yapıtları hesaba katmaksızın veya... kim bilir daha ne şekillerde yazmış olduğum yazılar. Kısaca, La Fabrique’in hiç şüphesiz, elinizde tuttuğunuz bu kitaptan ve Petit Panthéon’dan sonra, başkalarının yanı sıra –ve yalnızca yapıtları oturmuş, istikrar kazanmış olan veya vakitsiz ölen “eskiler”den bahsetmek gerekirse– Gilles Châtelet, Monique David Ménard, Stéphane Douailler, Jean-Claude Milner, François Regnault ve François Wahl hakkında olacak üçüncü bir cildi de yayımlaması gerekecek... Ayrıca eninde sonunda, şurada veya burada, kırk beş veya biraz altı yaşlardaki filozoflardan oluşan önemli ve dikkat çekici bazı “gençler” hakkında da yazacağım (felsefede olgunluğa geç ulaşılır).

Mevcut manzara, görüldüğü üzere, esasında bir work in progress’ten (sürmekte olan çalışma) ibaret.

Bu derlemedeki seçimlerin birbirine benzemezliğini ve olumsallığını telafi etmek üzere, bu noktada “Fransız felsefesi” demenin uygun düştüğü şey hakkındaki bazı düşüncelerimi belirtmek istiyorum; çünkü bu ifade çelişkili (felsefe ya evrenseldir ya da yoktur), şoven (bugün “Fransız” sıfatının nasıl bir değeri olabilir?), hem emperyalist (hay Allah, yine mi Batı-merkezcilik?) hem de Amerikan karşıtı (İngilizce eğitim veren üniversitelerin felsefe bölümlerinin analitik akademizmine karşı “frenchtouch” [Fransız dokunuşu] denilen şey) gibi görünebilir.

Felsefenin sistematik bir savunucusu olduğum evrensel çağrısına halel getirmeksizin, kabul etmek gerekir ki felsefenin tarihsel gelişimi mekânda olduğu gibi, zamanda da süreksizlikler içerir. İçini tam anlamıyla Frédéric Worms’ün doldurduğu bir tabire başvuracak olursak, felsefenin anları olduğunu, evrensel tınılı özel yaratıcılık mahalleri oluşturmaya muktedir olduğunu teslim etmek gerek.

Örnek olarak gayet yoğun ve belirli olan iki felsefe ânını ele alalım. Önce Parmenides veAristoteles arasındaki, MÖ V. yüzyıldan III. yüzyıla uzanan klasik Yunan felsefesi ânı; yaratıcı, kurucu, sıradışı ve nihayetinde zamansal olarak oldukça kısa bir felsefi an. Sonra da Kant’tan Hegel’e uzanan, Fichte ve Schelling’i de içeren Alman idealizmi ânı: XVIII. yüzyılın sonundan XIX. yüzyılın başına kadarki dönemi içeren yine sıradışı bir felsefi an; yoğun, yaratıcı ve yalnızca yirmi-otuz yıl sürmüş bir an.

O halde şöyle diyelim: Fransa’da, esas olarak XX. yüzyılın ikinci yarısına karşılık gelen, kapsamı ve yeniliği bakımından Alman idealizmiyle olduğu kadar klasik Yunan ânıyla da kıyaslanabilecek olan felsefi âna da şimdilik “çağdaş Fransız felsefesi” adını veriyorum.

Birkaç meşhur dönüm noktasını hatırlayalım. Sartre’ın temel yapıtı Varlık ve Hiçlik 1943’te yayımlanır; Deleuze’ün son kitabı Felsefe Nedir? 1991 tarihlidir. Her halükârda Sartre ve Deleuze arasında Bachelard’ı, Merleau-Ponty’yi, Lévi-Strauss’u, Althusser’i, Lacan’ı, Foucault’yu, Lyotard’ı, Derrida’yı, vs. sayabiliriz. Bu kapalı kümenin marjlarında ve günümüze açılan bir pencerede aynı şekilde Jean-Luc Nancy’i, Philippe Lacoue-Labarthe’ı, Jacques Rancière’i, bendenizi saymak mümkündür... “Çağdaş Fransız felsefesi” diye adlandırdığım şey, bu yazarların ve yapıtların listesidir ve bana göre yeni, yaratıcı ve evrensel olduğu kadar da tekil bir felsefi an teşkil eder.

Mesele bu kümeyi tanımlamak, onun kimliğini belirlemektir. Yukarıda saydığım yaklaşık on beş ismin etrafında ne olup bitmiştir? Sırasıyla varoluşçuluk, yapısalcılık, yapıbozum, postmodernizm, spekülatif gerçekçilik adı verilenler (bu “adları verenler” genellikle Amerikalı entelektüellerdir) nelerdir? Bu ânın tarihsel ve entelektüel bir birliği var mıdır? Varsa, bu nasıl bir birliktir?

Bu soruşturmayı dört aşamalı olarak yürüteceğim. Öncelikle, köken sorusu: Bu an nereden gelir? Soykütüğü nedir? Doğumunun belgesi nedir? Daha sonra, bu âna has felsefi işlemler’in neler olduğunu saptamaya çalışacağım. Üçüncü olarak, kesinlikle temel öneme sahip bir soruyu ele alacağım – bu sekansta felsefe ile edebiyat arasındaki bağ. Son olarak da felsefe ile psikanaliz arasında bu dönem boyunca devam eden sürekli tartışma’dan bahsedeceğim.

XX. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Fransız felsefi ânının kökenini düşünmek için bu yüzyılın başlarına, Fransız felsefesinde gerçek anlamda farklı olan iki akımın oluşmaya başladığı döneme dönmek gerekir. Birkaç referans noktası sayalım: 1911’de Bergson Oxford’da daha sonra La pensée et le mouvant[1] (Düşünce ve Hareket Eden) başlıklı derlemede yayımlanacak çok meşhur iki konferans verir. 1912’de Brunschvicg’in Les Étapes de la philosophie mathématique[2] (Matematik Felsefesinin Evreleri) adlı kitabı yayımlanır. Bu iki müdahale (1914-18 savaşının hemen öncesinde gerçekleşmeleri itibariyle anlamlıdır) düşünceye, en azından görünürde, birbirine tamamen karşıt yönelimler tayin eder. Bergson, modern biyolojiye dayanan, varlık ile değişimin özdeşliği hakkındaki ontolojik tez kapsamında yaşamsal içselliğe dair bir felsefe önerir. Bu yönelim, Deleuze de dahil olmak üzere, bütün yüzyıl boyunca varlığını koruyacaktır. Brunschvicg ise bir kavram felsefesi, daha doğrusu, (Descartes’tan beri bereketli bir oksimoron teşkil eden) kavramsal sezgi felsefesi önerir; bu ise matematiğe dayanan ve temel kavramsal sezgilerin bir anlamda derlenmiş bulunduğu sembolizmlerin tarihsel oluşumunu betimleyen bir felsefedir. Öznel sezgiyi sembolik biçimciliklerle birleştiren bu yönelim de, daha “bilimsel” olan tarafta Lévi-Strauss, Althusser veya Lacan ile; daha “sanatsal” olan tarafta ise Derrida veya Lyotard ile, bütün yüzyıl boyunca sürmüştür.

O halde yüzyılın başında bölünmüş ve diyalektik diyeceğim bir Fransız felsefesi figürüyle karşı karşıyayız. Bir yanda, bir yaşam felsefesi; diğer yanda ise, uzun lafın kısası, bir kavram felsefesi. Bu problem, yani yaşam ve/veya kavram problemi ise, burada söz konusu olan felsefi an da dahil olmak üzere, XX. yüzyılın ikinci yarısında Fransız felsefesinin esas problemi olacaktır.

Yaşam ile kavram konusundaki bu tartışma, en nihayetinde, bütün dönemi organize eden özne sorusuna açılır. Peki neden? Çünkü insan öznesi aynı anda hem yaşayan bir bedendir hem de kavram yaratır. Özne iki yönelimin ortak noktasıdır: Yaşamına, öznel yaşamına, hayvani yaşamına, organik yaşamına ilişkin olarak sorgulanır; aynı zamanda düşüncesine, yaratıcı kapasitesine, soyutlama kapasitesine ilişkin olarak da sorgulanır. Beden ile fikir, yaşam ile kavram arasındaki ilişki Fransız felsefesinin oluşunu çatışmalı bir biçimde özne mefhumu etrafında –bazen başka terimlerle– organize eder ve bu çatışma bir yanda Bergson ve diğer yanda Brunschvicg ile yüzyılın başından itibaren vardır.

Çok hızlı bir biçimde birkaç referans noktası vermek istiyorum: Yönelimsel bilinç olarak özne, Merleau-Ponty için olduğu gibi Sartre için de kritik bir mefhumdur. Buna karşılık, Althusser tarihi öznesiz bir süreç, özneyi de ideolojik bir kategori olarak tanımlar. Heidegger’in izinden giden Derrida da özneyi metafizik bir kategori olarak kabul eder. Lacan, oluşumunu kökensel bölünmeye ya da yarığa borçlu olan yeni bir özne kavramı yaratır. Lyotard için özne, sözcelemenin öznesidir ve son kertede bir Yasa’nın önünde hesap vermesi gerekir. Lardreau için özne, acıma duygusuna yol açabilecek şey veya kimsedir. Benim içinse ancak bir hakikat/ doğruluk usulünün öznesinden bahsedilebilir, vs.

Bu köken hususunda, daha da ileri giderek, son kertede burada Descartes’ın mirasının söz konusu olduğunu, yüzyılın ikinci yarısında Fransız felsefesinin Descartes üzerine muazzam bir tartışma teşkil ettiğini söylemenin de mümkün olduğunu belirtelim. Zira Descartes felsefede özne kategorisinin mucididir ve Fransız felsefesinin kaderi, hatta bizzat bölünmesi, Descartesçı mirasın bölünmesidir. Descartes hem fiziksel bedenin, makine-hayvanın hem de saf düşünümün kuramcısıdır. Dolayısıyla hem cisimlerin fiziğiyle hem de öznenin metafiziğiyle ilgilenir. Bütün büyük çağdaş düşünürlerin Descartes üzerine metinleri vardır. Hatta Lacan, Descartes’a dönüş sloganını ortaya atmıştır. Sartre’ın Descartes’ta özgürlük üzerine yazdığı fevkalade bir makalesi vardır; Deleuze Descartes’a karşı inatçı bir husumet besler; Foucault ve Derrida Descartes hakkında çatışmışlardır; sonuç olarak, XX. yüzyılın ikinci yarısında ne kadar Fransız filozof varsa, o kadar Descartesvardır.

Öyleyse köken sorusu bizi ilgilendiren felsefi ânın bir ilk tanımını bize verir: Özne mefhumu etrafında gelişen ve sık sık Descartesçı mirasa ilişkin bir ihtilaf biçimini alan kavramsal bir savaş.

Şimdi burada söz konusu ettiğimiz felsefi ânı tanımlayabilecek entelektüel işlemlere geçecek olursak, bilhassa felsefe yapma “tarz”ını gösteren ve yöntemsel diyebileceğimiz işlemler teşkil eden birkaç örnek vermekle yetineceğim.

Birincisi Almanlara ait bir işlem veya Alman filozoflardan alınan bir bütünceye dayanarak Fransızların gerçekleştirdiği bir işlemdir. Aslında XX. yüzyılın ikinci yarısına ait bütün Fransız felsefesi, gerçekte, Alman mirasına ilişkin bir tartışma teşkil eder ve Descartesçı mirasla ilgili tartışmaya eklenir. Alman mirasına ilişkin bu tartışmanın kesinlikle temel öneme sahip anları olmuştur; örneğin Kojève’in Hegel üzerine verdiği, Lacan’ın izlediği ve Lévi-Strauss’ta da derin bir iz bırakmış olan seminer. Bundan başka, otuzlu ve kırklı yılların genç Fransız filozofları da fenomenolojiyi bu dönemde keşfetmişlerdir. Sözgelimi Sartre, Berlin’de kaldığı dönemde, Husserl’ in ve Heidegger’in yapıtlarını doğrudan kendi metinlerinden okuduğunda perspektifini tamamen değiştirmiştir. Derrida öncelikle ve her şeyin ötesinde Alman düşüncesinin fevkalade orijinal bir yorumcusudur. Daha sonra, Deleuze için olduğu kadar Foucault için de çok temel öneme sahip bir filozof olan Nietzsche gelir. Lyotard, Lardreau, Deleuze veya Lacan gibi birbirlerinden son derece farklı kişilerin hepsi Kant üzerine denemeler yazmıştır. O halde diyebiliriz ki Fransızlar Almanya’da bir şeyler arayıp bulmaya çalışmış, Kant’ tan Heidegger’e uzanan muazzam bütünceden bir şeyler çekip çıkarmışlardır.

Peki Fransız felsefesinin Almanya’da arayıp bulmaya çalıştığı şey neydi? Bunu tek cümleyle özetleyebiliriz: kavram ile varoluş arasında yeni bir ilişki. Buna pek çok isim konmuştur: yapıbozum, varoluşçuluk, yorumbilgisi. Fakat tüm bu isimleri kateden ortak bir araştırma söz konusudur, o da kavram ile varoluş arasındaki ilişkinin yerini değiştirmeye, kaydırmaya yöneliktir. Fransız felsefesinin meselesi, yüzyılın başından beri, yaşam ve kavram olduğundan, düşüncenin bu varoluşsal dönüşümü, düşüncenin yaşamsal zeminiyle ilişkisi Fransız felsefesini çok yakından ilgilendiriyordu. Ben buna Fransız felsefesinin Alman işlemi diyorum: Alman felsefesinde kavram ile varoluş arasındaki ilişkiyi ele almanın yeni araçlarını bulmak. Bu bir işlem teşkil ediyor çünkü bu Alman felsefesi Fransızca çevirisinde, Fransız felsefesinin savaş alanında, yepyeni bir şey haline gelmiştir: Felsefede Fransızların savaş alanında, tabiri caizse, Alman felsefesinden alınan silahların Alman felsefesine yabancı amaçlar için tekrar tekrar kullanılmasını ifade eden tamamen kendine has bir işlemden söz ediyoruz.

Bir bu kadar önemli ikinci işlem, bilime ilişkindir. Yüzyılın ikinci yarısının Fransız filozofları bilimi salt bilgi felsefesinin alanından koparmak istemişlerdir. Burada söz konusu olan, bilimin bilgi sorusundan daha engin ve daha derin olduğunu, onu yalnızca bir düşünüm veya bir bilişsellik değil, üretken bir faaliyet, bir yaratım olarak düşünmek gerektiğini ortaya koymaktı. Bu filozoflar bilimde icat ve dönüştürme modelleri bulmak ve nihayetinde bilimi fenomenlerin açığa çıkmasına, onların organizasyonuna kaydetmek yerine, bir düşünce faaliyetinin ve sanatsal faaliyete benzer bir yaratım faaliyetinin örneği olarak kaydetmek istemişlerdir. Bu süreç bilimsel yaratım ile sanatsal yaratımı son derece incelikli bir biçimde ve yakinen kıyaslayan Deleuze’le doruk noktasına ulaşır, ama Fransız felsefesinin kurucu işlemlerinden biri olarak Deleuze’den çok önce başlamıştır; bunu daha otuzlu ve kırklı yıllardan itibaren (şiirlerin öznel altyapısıyla ne kadar ilgiliyse fizik veya matematikle de o kadar ilgili olan) Bachelard’ın, matematiği Spinoza’daki anlamıyla üretken dinamiğe iade eden Cavaillès’in veya tanıtlama sürecinin İdeaların duyuüstü bir diyalektiğinin cisimleşmesi olduğunu düşünen Lautman’ın çarpıcı orijinallikteki yapıtlarında görebiliriz.

Üçüncü örnek: siyasal işlem. Bu dönemin neredeyse bütün filozofları felsefeyi derinlemesine bir biçimde siyaset meselesine angaje etmek istemişlerdir: Sartre, savaştan sonra Merleau-Ponty, Foucault, Althusser, Deleuze, Jambet, Lardreau, Rancière, Françoise Proust –ve bendeniz– siyasal aktivistlerdik veya halen öyleyiz. Bu filozoflar nasıl ki Almanlarda kavram ile varoluş arasında yeni bir ilişki bulmanın peşine düştülerse, siyasette de kavram ile eylem, bilhassa kolektif eylem arasında yeni bir ilişkinin peşine düşmüşlerdir. Felsefeyi siyasal durumlara angaje etmeye ilişkin bu temel arzunun altında güçlü bir şekilde ortaya çıkan kolektif hareketlerle türdeş olacak –kavramsal öznellik de dahil olmak üzere– yeni bir öznellik arayışı yatmıştır.

Vereceğim son örneğe “modern” diyeceğim. Sloganı şudur: felsefeyi modernleştirmek. Her gün yönetim eylemini modernleştirme meselesinin konuşulmasından bile önce (günümüzde her şeyi modernleştirmek gerekmektedir, ki bu genellikle her şeyi yıkmak anlamına gelir), Fransız filozoflar derin bir modernlik arzusuna sahip olmuştur. Sanatsal, kültürel, toplumsal dönüşümleri ve âdetlerin dönüşümünü yakından izlemeye koyulmuşlardır. Figüratif olmayan resme, yeni müziğe, tiyatroya, polisiye romana, caza, sinemaya yönelik son derece güçlü bir felsefi ilgi ortaya çıkmıştır. Felsefeyi modern dünyanın en yoğun yönlerine yaklaştırmak istemişlerdir. Ayrıca cinsellikle, yeni yaşam tarzlarıyla da son derece yakından ilgilenmişlerdir. Aynı şekilde, cebir veya mantığın biçimciliklerine bir nevi tutkuyla yönelenler olmuştur. Felsefe, tüm bu yollardan, kavram ile biçimlerin hareketi arasında yeni bir ilişki aramıştır: sanatsal biçimler, toplumsal yaşamın yeni yapılanmaları, yaşam tarzları, harfsel bilimlerin sofistike biçimleri. Filozoflar, bu modernleşmeyle, biçim yaratımına yeni bir şekilde yaklaşmanın yolunu bulmaya çalışmışlardır.

Dolayısıyla Fransız felsefesinin bu ânı, en azından, Alman düşüncesinin yeni bir şekilde sahiplenilmesi, yaratıcı bir bilim görüşü, siyasal bir radikallik, sanatta ve yaşamda yeni biçimlerin arayışı anlamına gelmiştir. Tüm bunlarda söz konusu olan, kavrama ilişkin yeni bir tertip, kavramın kendi dışıyla ilişkisinin değişmesi olmuştur. Felsefe varoluşla, düşünceyle, eylemle ve biçimlerin hareketiyle yeni bir ilişki önermek istemiştir.