Ayşegül Sönmez, “Ütopyanın alternatifi vardır”, Radikal Kitap Eki, 23 Ekim 2009

Frederic Jameson, bu kez her zaman siyasi bir mesele olan ütopyayı anlatmıyor. Edebi bir biçim olarak ütopyayı analiz ediyor. Ursula K. Le Guin’den Ballard’a, Samuel R. Delany’den Harry Potter serisine kadar edebi bir biçim olarak ütopyanın, siyasi bir mesele olarak macerasından neler ödünç aldığına, alabildiğine ve siyasal olanı nasıl edebiyatta devşirdiğine dikkat çekiyor. Ve böylelikle, edebi bir biçim olarak alışılmadık olan ütopyayı incelerken onun siyasal statüsünü de tartışmaya açıyor.

“Nasıl biçimin edebi değeri sürekli şüpheli durumdaysa siyasal statüsü de yapıtsal olarak muğlaktır. Tarihsel dalgalanmalar beğeni ya da kişisel yargı meselesi olmayan bu değişkenliği çözmeye yaramaz” diyerek ütopyaya neden arzu dediğini sabırsız okura adeta aşılıyor...

Jameson, soğuk savaş döneminde Stalinizm ile eşanlamlı hale gelen ütopyayı, arzuyla eş tutarak ütopya üzerine düşünüp tartışmamız gerektiğini vurguluyor.

Ütopya, bir zamanlar, nasıl “insanın zayıflığını ve ilk günahını görmezden gelen kusurlu ve gönülsüz bir tebaya her zaman cebir yoluyla kabul ettirilmesi gereken kusursuz bir sistemin tekbiçimlilik ve ideal saflık istencini ele veren bir programı” yani Stalinizmi ifade ettiği gibi bugün arzuyu ifade etmesi doğal değil mi?

Yeni kuşak sol

Her şeyden önce Jameson’a göre ütopya bugün siyasal bir slogan ve siyasal açıdan dinçleştirici bir perspektif olarak canlılığını günümüzde tekrar kazanmış durumda... Ama bu idealizmin ütopya kavramını nasıl zaman içinde yıprattığını görmezden gelmek için bir neden değil. Bilakis tartışmanın tam sırası. Jameson’ın kitabın girişindeki yazısındaki ister istemez yaptığı ‘yeni kuşak sol’ tarifi de lezzetli hemen araya alalım... Jameson’ın küreselleşme sonrası yeni kuşak solu, eski sol ve yeni solun yanı sıra sosyal demokrasinin radikal kanadı, birinci dünyadaki kültürel azınlıklar, üçüncü dünyanın proleterleşmiş köylüleri ve de topraksız ya da istihdam edilmesi yapısal olarak imkansız kitleleri çatısı altında toplayan kuşak. İşte bu kuşak, komünist ve sosyalist partilerin itibar kaybının ve geleneksel devrim anlayışları konusundaki şüpheciliğin söylem alanını boşalttığı bir ortamda Ütopya sloganını gittikçe doğal olarak daha da benimsiyor. Ama benimsenen ütopya hangisi? İşte bu yanıtlanması imkansız bir soru. Çünkü bir tane ütopya yok. Ütopyacı biçimle Ütopyacı istek, edebi türle, günlük yaşamdaki Ütopyacı dürtü arasındaki gerilime rağmen sonuçta her biri ve hepsi ütopyacı bir hayali gerçekleştirmeye çalışmıyor mu? Ve bu hayal, doğal olarak siyasal pratiği de içermiyor mu?

Hayır, hayır... Maalesef o kadar kolay ve aynı değil. Jameson, ütopya çeşitlerini anlatmak için kavramsal bir sanatçı titizliğinde –Hanne Darboven olabilir– çizelgeler ve şemalar yapmış. Sadece ütopyacı dürtünün özelliklerinin seviyeleri bile dörde ayrılıyor: Kolektif (anagojik), zamansallık (ahlaki), beden (alegorik), ütopya özelliği (metin) gibi...

Bütün bu çeşit çeşit ütopyaları, örneklerini, metinleri inceledikten sonra kitaptan akılda kalanlar epey manidar. Jameson’ın “İnsan sonrası daha önce hiç olmadığı kadar uzak ve olanaksız görünmeye başladı” cümlesi gibi ya da küreselleşme üzerine hayli distopik düşünceler gibi...

“Küresel-yerel karşıtlığının yalnızca sahte sorunlar değil, sahte çözümler de üreten ideolojik bir düalizm olduğunu varsayabiliriz: iyi özelliklerini tek bir karmaşık terim ya da çözünürlük imgesi içinde birleştirmeyi istediği zaman, bu düalizmin çoğulculuk ve çokkültürlülük gibi ikiz çocukları olur. Çoğulculuk, kavramsal ikilemi kapanma olarak kalan bu hayali çözünürlüğün merkezi izleği olur.”

Bu yeni gelişmenin ütopya biçimi üzerindeki birtakım etkileri, klasik örneklerinin yerini nasıl yeni örneklere bıraktığı bu kitabın evet konusu. Kitapta bahsi geçen fantastik ve bilim kurgu kitaplarını bilmeseniz, bir Bülent Somay olmasanız dahi, bu kitap aracılığıyla kendi mikro-ütopyalarınız üzerine düşünebilirsiniz. Emin olun.