Zeynep Elif, “İçimizde bir ‘orman’ var”, Radikal Kitap Eki, 3 Ekim 2008

Bir primatolojistin gözünden insan davranışlarının ele alındığı ve insanoğlunun içindeki ilkelliğin primatların davranışları örnek alınarak çözümlendiği İçimizdeki Maymun, hâlâ ne kadar mağara adamı olduğumuzun da ispatı. Üstelik diğer bilimsel kitapların aksine konuyla ilgilenmeyenlerin dahi zevkle okuyabilecekleri, insanı terimlere ve deneylere boğmayan bir çalışma Hollandalı psikolog, primatolojist ve etolog Frans de Waal özellikle primatların davranış bilimi konusunda yaptığı araştırmalarla tanınıyor. Primatların sorun çözme yöntemleri ve üretim amaçlı işbirlikleri gibi konuları inceleyen De Waal, alanının en önde gelen bilim adamlarından biri, belki de yazdığı kitaplar nedeniyle en bilineni. Kraliyet Akademisi mensuplarından olan bilim adamının ayrıca yaptığı çalışmalar nedeniyle layık görüldüğü pek çok ödül de var. Arnhem hayvanat bahçesinde şempanzeler üzerine yaptığı altı yıllık araştırma ve ABD’de primatlar üzerine yaptığı çalışmalar primat-insan bağlantısıyla ilgili ilginç çözümlemeler getirmeleri açısından da büyük önem taşıyorlar. Öyle ki 2007’de, İçimizdeki Maymun’un hemen ardından De Waal, Time dergisi tarafından dünyanın en önemli 100 insanı listesine girmeyi başarıyor.

Bir primatolojistin gözünden insan davranışlarının ele alındığı ve insanoğlunun içindeki ilkelliğin primatların davranışları örnek alınarak çözümlendiği İçimizdeki Maymun hâlâ ne kadar mağara adamı olduğumuzun da ispatı. Üstelik diğer bilimsel kitapların aksine konuyla ilgilenmeyenlerin dahi zevkle okuyabilecekleri, insanı terimlere ve deneylere boğmayan bir eser. Maymunlardan o kadar da farklı mıyız? De Waal, hiç de farklı olmadığımızı düşünüyor, dahası bugüne kadar yaptığı araştırmalar sonucunda insana ait kabul ettiğimiz ahlak da dahil olmak üzere pek çok özelliğe primatlarda da rastlandığını ortaya koyuyor. “Maymunu ormandan çıkarabilirsiniz ama ormanı maymundan çıkaramazsınız” gibi cümlelerle aslında gayet açık sembolik anlatımlara başvuran De Waal’ın insanların ‘medeniliği’ ve medenileşme süreci konusunda ciddi şüpheleri var.

Her şey başparmakta mı başlıyor?

Güç, seks ve şiddet. İnsanoğlunu hâlâ büyük ölçüde yöneten temel dürtüler. De Waal şempanzelerin, maymunların ve diğer primatların hikâyelerini kullanarak bu öğeleri, çocuk psikolojisinden yetişkin davranışlarına kadar tüm detaylarıyla varoluşumuzu masaya yatırıyor. İnsanların primatlar arasındaki yeri ne sorusuna yanıt ararken hâlâ bizim ne kadar ilkel, ilkel kabul ettiklerimizinse aslında ne kadar medeni olduklarını gösteriyor. Öyle ki sonunda bu uzak akrabalarınızla gurur duymanız gerektiğini hissediyorsunuz. Twycross hayvanat bahçesindeki bir şempanzenin bir kuşu kurtarırken gösterdiği sevecenlik ya da Şikago hayvanat bahçesindeki gorilin üç yaşındaki çocuğu kurtarışı içinize işliyor. Şempanzeler araç kullanmasını beceriyor ve hatta yeni aletler tasarlayabiliyorlar. İnsanlarla iletişime geçebiliyor ve bilgilerini bir sonraki kuşağa aktarabiliyorlar. Başka gruplarla işbirliği yaptıklarında onlarla yiyeceklerini paylaşıyor, gücü elde etmek için cinselliği ve şiddetti kullanmak gibi oyunlara başvurabiliyor kısaca pek çok yönden iyi ve kötü yönleriyle insanlara benzediklerini gösteriyorlar. Cinayet işleyebildikleri gibi sevecenlik ve empati de onların davranış biçimleri arasında yer alıyor.

De Waal böylece son derece okunaklı bir dille içimizdeki ilkelliği tartışmaya açıyor. Ne kadar medeniyiz, davranışlarımızın ne kadar içgüdülerimiz tarafından yönlendiriliyor ve eğer ki hâlâ içgüdülerimizin esiriysek kendimizi primatlardan ne kadar ayrı görebiliriz? Yazarın bu kitabının özellikle gözlemlere ve detaylı açıklamalara dayandırılmış olduğu için evrim teorisine karşı çıkanları çok kızdıracak gibi. Yazarın öyle bir amacı olduğundan değil, aslında hiç de öyle bir amacı olmadığı halde ister istemez bu tartışmadaki en sağlam parçalardan birini yerine yerleştirdiğinden... İçimizdeki Maymun’daki bazı gözlemler ve açıklamalar insanda gerçekten de tüm bu kavramları –düşünen insan, okuyan insan (şimdiden aralarında harfleri ayırt edenlerin oldukları düşünülürse şempanzelerin okumayı öğrenmeleri ne kadar sürecek?), üreten insan– yeniden gözden geçirme ihtiyacı yaratıyor. Sonunda dönüp dolaşıp her şey bir başparmakta mı bitiyor, diye geçiriyorsunuz içinizden.

Frans de Waal’ın şempanzelerin komşularıyla ilişkilerini ele aldığı bölümse daha da düşündürücü. Waal bir şempanze gurubunun eğer çıkarı yoksa gruptan olmayan bir şempanzeye yardım etmek için parmağını bile kıpırdatmayabileceğini gösteren bir araştırmayı sunuyor. Günümüz insan toplumunda da durum bu değil mi? İnsan toplumları da ‘ötekilere’ karşı daha acımasız davranmıyor mu? Sonra sıra hiyerarşi için savaşan şempanzelerden çıkıp savaşmaktansa sevişmeyi tercih eden bonobolara geliyor. Onlar sorunları çözmekte şiddet ve kaba kuvvetten ziyade cinsellikten yararlanıyorlar. (İnsanların kendi çıkarları için cinselliği ne kadar sık kullandıkları düşünülecek olursa bu da şaşırtıcı gelmemiş olmalı.) De Waal, alfa erkek ve dişilerden bahsederek bu durumu açıklıyor ve doğanın varoluşumuzun ne kadar önemli bir parçası olduğunu ispatlıyor. Evrim sorusunun yeniden gündeme geldiği nokta da bu zaten: Eğer maymunlar da basit matematik işlemleri yapabiliyor, masa adabı öğrenebiliyor, sosyal ilişkiler ve hiyerarşiler kurabiliyor, anlayış ve sevecenlik gösterebiliyorlarsa insanların uzak akrabaları olup olmadıkları sorusu daha ne kadar görmezden gelinebilir?

Yazar, son olarak kitabını primatların ellerinden aldığımız dünyayı hatırlatarak bitiriyor. Yakında vahşi doğada yaşayan goriller, bonobolar ya da şempanzeler kalmayacak. 2040’a gelindiğinde primatlardan kalan örnekleri ancak hayvanat bahçelerinde görebileceğiz çünkü biz, insanoğlu, onlara ait yaşam alanlarını yok ediyoruz. De Waal konuyu şöyle noktalıyor: “O zaman insanoğlu kendinden bir parçayı da kaybetmiş olacak.”