Giriş, “Popüler Metinler, Toplumsal Muhayyile”, s. 9-24

Kadın: Sayın Başbakanım size yalvarıyorum. 8 tane yetimim var. Hepsi işsiz, aç. Onlara iş bulun.

Tayyip Erdoğan: Bende 70 milyon yetim var, ben ne yapayım.
(Hürriyet, 3 Ocak 2004)

Çocuk: Ama beni hep kandırıyorsun baba.

Baba: Beni de kandırıyorlar oğlum.
(Babanın Oğlu filminden)

Popüler sinema her zaman kolektif arzu ve kaygıları seslendiren imgelerle doludur. 1970'lerin Yeşilçam'ı da öyle. 70'lerin Yeşilçam filmlerinde yer bulan imgeler de çoğu zaman bu türden arzu ve kaygılara, modernleşme ve kapitalizmin sonuçlarıyla ilgili kolektif huzursuzluk, kaygı ve arzulara tercüman olurlar; hiç şüphesiz birçok farklı biçimde. Dönemin Yeşilçam filmlerinde birçok farklı ses birlikte işitilir. Bunlardan biri, güç ve intikam peşindeki saldırgan bir erkeğin sesidir. Her istediğini keyfince cezalandıran, geçmişte kendisine yapılanların, uğradığı haksızlıkların, kaybettiklerinin, kendisinden çalınanların hesabını sorup, had bildirmek isteyen, dışardaki her şeyi kontrol etmeyi arzulayıp bu arzunun karşısına dikilen her engeli şiddet kullanarak ortadan kaldıran bir erkeğin sesidir bu. Bu kitap, bu sese, bu sesin işitildiği erkek filmlerine dairdir.

Ele alacağım filmler, ahlaki, politik ve toplumsal sorunlara savaş açmış, bu türden sorunların "esas mekânı" olan şehirlerdeki mazlumların sorunlarını bertaraf ederek onların korku ve kaygılarını yatıştıran, çocukluğu acılarla geçmiş, yetim, kurtarıcı bir kahraman figürünü anlatının merkezine oturtur; bu figürde cisimleşen intikam, hınç, iktidar ve eril şiddet arzusuna seslenir. Aralarındaki bütün farklılıklara rağmen, 70'lerin bu filmleri, hele de aralarındaki geçişlilikler hesap edilirse, neredeyse tek bir anlatı oluştururlar.

Hemen her zaman iki hikâyeyi bir arada anlatmaktadır bu filmler. İlki, anlatıda daha fazla yer tutar, esas hikâye gibi konumlanır. Bu esas hikâye, daha ziyade, kurtarıcı-erkeğin şehirde mazlumlar adına yapıp ettiklerine dairdir. Buna eşlik eden ikinci hikâye ise, kahramanın geçmişini ve bugünkü kimliğini anlatmak için devreye girer. Geçmişte yaşanan acılar ve haksızlıklar, kaybedilenler, hemen her zaman baba-oğul hikâyesine aktarılarak anlatılır. Erkek kahramanın geçmişi ve geleceği, baba-oğul ilişkisinin geçmişi ve geleceğidir. İster çoktan ölmüş olsun, ister sonradan kavuşulsun, isterse filmin sonunda öldürülsün, baba, başlangıçta, benliğin ortaya çıkışında hep yoktur ya da eksiktir. Bütün anlatı boyunca bu eksik, bir biçimde telafi edilmeye çalışılır. Ne var ki babanın (maddi ya da kavramsal) varlığı da her zaman bir problemdir; baba, sadece eksiklik olarak değil fazlalık olarak da ortaya çıkabilir. Daha doğrusu, varlığı ya çok eksik ya çok fazladır. Baba, Kılıç Bey'de "Yenildik oğlum!" diyen, yani kudreti yetersiz olanken, Çaresizler'de başlangıçta yokluğuyla güçlü bir eksiklik duygusuna, ortaya çıktığında ise aşırı kudretiyle her şeye uzanarak çatışma duygusuna yol açandır. Erkek filmlerindeki önemli meselelerin başında bu çatışmalı duygunun, baba-oğul arasındaki güç dengesizliğinin çözüme kavuşturulması gelmektedir. Oğul, ya babanın eksiğini kapatma çabasına girer ya da oğulun perspektifi babanın perspektifiyle çakışır, fazlalık olarak algılanan kudret haklı çıkarılır. Oğulun bir an duyulan "Sana dargınım baba!" sözü (Cemil Dönüyor), babanın sözüne teslimiyetle kesilir. Babanın kudretindeki fazlalık algısı, babanın perspektifinin ve dolayısıyla otoritesinin kabulüyle dağıtılır. "Sana dargınım baba!" diyen oğul, kötüler tarafından öldürülecektir.

Erkek filmleri, kadın ve erkek olmanın, kadın-erkek ilişkisinin karmaşık, çelişkili, sorun yaratan zemini üzerinde işleyen melodramların aksine, erkek olmanın, baba-oğul ilişkisinin çatışmalı zemini üzerinde işlemektedir. Bütün bu filmlerde, aslında baba-oğulun imkânsız biraradalığı müzakere edilmektedir; ya baba ölmelidir (Kılıç Bey, Babanın Oğlu) ya oğul (Cemil Dönüyor) ya da ikisi birden (Çaresizler). Aslında bu filmlerdeki esas mesele, eril cinsel kimlik probleminin, erillik meselesinin çözüme kavuşturulmaya çalışılmasından başka bir şey değildir.

Erkek filmleri, istikrarlı bir biçimde, baba-oğul arasındaki çatışmayı, eksiklik ve fazlalık algısını, bir kötülük senaryosu içine yerleştirerek çözmeyi tercih eder. Böylelikle, bu filmlerde rahatlatıcı bir cinsiyet seçimi hikâyesi de sunulmuş olur; çünkü baba-oğul çatışmasının bu biçimde, bir kötülük senaryosu içine yerleştirilerek çözülmesi, son tahlilde, anneden kopuşun ve babayla çatışmanın sebeplerini/faillerini yeniden icat eder. Bu icat, hem kopuşu hem de çatışmayı kolaylaştırır; çünkü anne/oğul, baba/oğul ilişkisindeki imkânsızlık dış engellere aktarılır. Dolayısıyla, bu engeller bir kez ortadan kaldırıldığında, eril cinsel kimliğin, pürüzsüz, engelsiz, kesintisiz, adeta sınırsız bir kimliğe dönüşmesinin de önü açılmış olur.

Erkek olmayı tarif ederek eril cinsel kimlik krizini çözmeye çalışan bu filmlere dair tarihsel-maddeci bir çözümlemenin cevaplaması gereken soru bellidir: Bu filmlerin ağırlıkla (ve belirgin biçimde) 70'ler Türkiyesi'nde ortaya çıkmasının sebepleri nelerdir? Bu soruya cevap olabilecek geçici bir çözümlemeyi başka bir soruyla başlatmak uygun görünüyor. Yeşilçam'ın erkek filmleri, Türkiye'nin 1970'li yıllarla birlikte derinleşen toplumsal değişimine koşut olarak yaşanan genel çözülmeye; huzur, güvenlik ve istikrar vaat eden "geçmişin" çözülüşüne verilmiş cevaplar olarak okunabilir mi? Erkek filmlerinin 70'ler Türkiyesi'nde ortaya çıkmasının sebeplerini bu soru etrafında çözümlemeye geçmeden hemen önce, filmler ile toplumsal tarih arasındaki ilişkiye nasıl baktığımı açıklamalıyım. Öncelikle şunu tereddütsüz belirtmem gerekiyor: Filmlerle toplumsal tarih arasındaki ilişkiyi, süreklilik, yansıma, doğrudan aktarım gibi kavramlarla açıklamaya kalkışmak, basitleştirici olmakla kalmayıp yanıltıcıdır da. Film metinlerinin tutarsızlıklarını, çelişkilerini, istisnalarını "ihmal edilebilir" görüp, bu metinlerden tek ve sabit bir anlam çıkarmaya çalışmak, film çözümlemesini filmlerle toplumsal tarih arasında kırılgan ve karmaşık ilişkiye kör kılacaktır. Bu kırılgan ve karmaşık ilişkiyi görünür kılabilmek için filmlerle toplumsal tarih arasındaki ilişkiyi şifrelenmiş bir ilişki olarak düşünmek ve film çözümlemesini bir deşifre etme faaliyeti biçiminde gerçekleştirmek gerekir. Film metinleri, tıpkı Freud'un rüya yorumuna (1996) benzer biçimde, yoğunlaşmanın, yerdeğiştirmenin, pek çok figürün tek bir figürde birleştiği bileşik temsillerin olduğu; ters çevirme, karşıtına dönüştürme, ekonomi ve sansür mantıklarının işlediği metinler olarak okunmalıdır.(1) Yeşilçam'ın erkek filmleri, toplumsal rüyalar olarak okunduğunda, filmlerin gerçekliği nasıl yansıttığı sorusu da tümden geçersizleşir. Bunun yerini, toplumsal meselelerin, arzuların, korkuların ya da kaygıların bu filmlerde nasıl şifrelendiği, bu şifrelerden toplumsal ruh halleri hakkında ne tür ipuçları çıkarabileceğimiz, filmlerdeki temsillerin hangi toplumsal tahayyül biçimlerine işaret ettiği soruları alır.

Yeşilçam erkek filmlerini, bu filmlerdeki temsiller ne türden toplumsal tahayyüllere işaret ediyor sorusu etrafında çözümleyebilmek için gerekli kavramsal teçhizat Michael Ryan ve Douglass Kellner'ın (1997) yapıçözümcü okumasından ödünç alınabilir. "Bütün Hollywood filmleri özleri itibariyle ideolojiktir," ifadesini eleştiren Ryan ve Kellner'ın yapıçözümcü yaklaşımında, farklı tarihsel dönemler ve bu dönemlere hâkim toplumsal koşullar, popüler film çözümlemesinin merkezine yerleştirilir. Bu yaklaşıma göre, toplumsal hayatı tanımlayan çelişkiler, ortaya çıkan değişimler ve belirsizlikler, dönemin toplumsal ruh halini olduğu kadar, popüler filmlerce başvurulan temsil stratejilerini de değiştirir. Bu itibarla, popüler filmler, toplumsal hayatta cereyan eden meselelerin, kolektif hissiyat düzeyinde nasıl yaşandığına ve muhtemelen gelecekte nasıl yaşanacağına işaret eden farklı anlatılara ev sahipliği yapar.

Filmlerle toplumsal tarih arasındaki ilişkinin ve popüler filmlerin bu niteliklerini gözeten tarzda bir okumaya tabi tutulduklarında, 1970'lerin Yeşilçam erkek filmlerinde rastlanan aslında şudur: Bu filmler, içinde bulundukları dönemin farklı siyasi söylemlerine eklemlenme yeteneği gösteren genel metinler olarak dururlar karşımızda. Diğer bir deyişle, Yeşilçam erkek filmleri, benzerlikleri ve ortaklıklarıyla birlikte bir genel metin olarak düşünüldüğünde, kelimenin gerçek anlamıyla söylemsel bir mücadele zemini oluşturmaktadırlar. Grev başlatan işçi önderi, halkının polisi, yoksulların sorunlarını kendi yöntemleriyle çözen zengin ve güçlü fabrika sahibi, şehirdeki her tür "pisliği" temizleyen ağabey, zengin ve yoksul arasındaki farkı ortadan kaldıran dayı ya da baba figürleriyle dolu bu filmler, toplumsal meseleleri, Ryan ve Kellner'ın ayrımını takip edecek olursak, muhafazakâr popülist ya da radikal popülist retorik stratejileri içerisinde temsil ederek anlamlandırmaktadırlar.(2) Farklı retorik strajilerine eklemlenerek farklılaşan bu filmler, diğer yandan belirgin bir ortaklığa sahiptirler: temsil ve kimlik krizini çözecek, belirsizlik ve istikrarsızlığın sebep olduğu kayganlığa son verecek bir baba figürüne duyulan arzunun sahnelenmesi.

Bu farklı ve ama ortak filmlerde, aslında modernleşmenin toplumsal ruh halleri düzeyinde harekete geçirdiği korkuları, kaygıları ve talepleri görürüz. Toplumsal huzursuzlukların ve bunlarla baş etme isteğinin korku figürlerine ve bunları altedecek bir baba arzusuna nasıl akıtıldığını gösterir bu filmler; hiç şüphesiz, bu arzunun muhafazakâr siyasi söylemlerin gücünü ve inandırıcılığını nasıl büyüttüğünü de göstererek. "Ahlak düşmanlarından" acımasız fabrika sahiplerine, şehre göçe zorlayanlardan politik komplolar düzenleyenlere, yetim bırakanlardan çocuk düşmanlarına ve "her şeyi" isteyen, bu sebeple "ne istediği" bir türlü anlaşılamayan kadınlara kadar birçok korku figürünü içeren eril "kâbuslar", babaerkil toplumsallaşmanın erkeklik kurgusunun,(3) bir yandan büyütürken bir yandan nasıl da çocukluğa hapsettiğini, özgürlük vaat ederken nasıl da hareketsiz bıraktığını açığa vurmaktadır. Üstelik, erkeklik kurgusunun, aslında, babayla yüzleşmeyi sürekli erteleyen bir zorunlu yanılgı, babayla çatışmaktan hızla kaçılan yer olduğunu da göstererek. Esas mesele, ne babanın eksikliği ne de fazlalığı, bu ikisinin görünmez kıldığı gerçek babanın kendisidir. Kandıran ve kandırılan baba!

•

Şimdi şunu soralım: "Tipik bir Yeşilçam filmi" dediğimizde ne anlatmak isteriz? Çoğu zaman bir aşırılıklar metnidir akla gelen. Her türden aşırılığın hüküm sürdüğü, gerçeklikle bağı zayıf, hatta gerçeklikten tümüyle kopuk metinler. Daha "politik" okumalar, "tipik Yeşilçam filminde" yozluk, ilkellik, geri kalmışlık da bulur. Yeşilçam'a dair bu kanaatlere, kanaatleri serdedeni de içeren bir yetersizlik/eksiklik duygusu eşlik eder: "Biz yapamıyoruz. Biz böyleyiz. Olmuyor işte." "Tipik bir Yeşilçam filmi" üzerine düşünmenin ekonomisi böyle işler. Başlangıçta ötelenen, araya mesafe konan Yeşilçam'la tuhaf bir buluşma gerçekleşir. Aşırılığın eleştirisi, yerini eksiklik/yetersizlik duygusuna, bir başka aşırılığa bırakır. Aşırılığın eleştirisinde sorun, metinle kurduğu mesafenin eleştiriyi kendi aşırılığına körleştirmesidir. Paradoksal gibi görünse de bu körlük, "Yeşilçam olma haliyle" mesafe kaybına yol açar. "Tipik Yeşilçam filmini" kendinden menkul, tarihsiz ve bağlamsız bir metafora, içi her şeyle doldurulabilecek boş bir gösterene, söylenir söylenmez, bir çırpıda ne olduğu anlaşılan bir hale dönüştürür bu eleştiri. Bana kalırsa, Yeşilçam eleştirisinin bir tekrar döngüsü içinde yuvarlanmasının sebebi tam da budur: Üzerine hiç konuşmamak, daha doğrusu "tipik Yeşilçam filminin" içine düşmemek.

Bu metin boyunca ısrarla takip edeceğim mesele aslında tam da bu: "Tipik Yeşilçam filmi" tabirindeki mesafeyi askıya alıp, "tipik Yeşilçam filminin" içine düşmeyi denemek.(4) Bunun, Yeşilçam'a ilişkin başka, daha derin bir okumayı mümkün kılacağını düşünüyorum. Bu türden bir okumayı gerçekleştirmek için gereken kavramsal teçhizatı ise popüler metinlerle toplumsal muhayyile arasındaki ilişkiyi sorunsallaştıran son dönem literatüründen ödünç alacağım.

Popüler kültürle toplumsal muhayyile arasındaki ilişkiyi sorunsallaştıran kurucu kavramsal müdahalenin başlangıcı yapısalcılığa kadar geri götürülebilir. Saussure'ün, temsil yoluyla işledikleri için sinema da dahil olmak üzere, bütün anlamlandırma pratiklerinin/sistemlerinin –bir diğer deyişle, parçası olduğumuz kültürün, sistematik bir biçimde işleyen birçok yapısal ağdan oluşması sebebiyle– dil gibi "okunarak" analiz edilebilmesinin önünü açtığını biliyoruz (Hall 1997a: 4, Barry 1995: 47). Dil ve dış dünya arasındaki ilişkinin sorunsallaştırılmasıyla birlikte bu ilişkinin tanımında ortaya çıkan radikal kırılma, bütün anlamlandırma pratiklerini kapsayan genel bir soruya, "Anlamlandırma nasıl gerçekleşir" sorusuna, güçlü bir cevap vermektedir: "[D]oğal bir ilişki gibi görünen anlamlandırma, gerçekte öğelerin sadece öteki öğelerle olan ilişkilerinde anlam kazandığı keyfi bir farklılıklar sistemi[dir]" (Coward ve Ellis 1985: 27).

Bu cevapta üç temel argüman gizlidir. İlki, göstergenin keyfi/rastlantısal doğası, bir başka deyişle gösteren ve gösterilen arasındaki ilişkinin keyfiliğidir. Dilin bu türden bir "keyfiyet" üzerine kurulu olduğu fikri, bir gösterge sistemi olarak dili, dünyanın ya da deneyimin yansıması olarak ele almayı reddetmeyi önerir. Bir diğer argüman, göstergenin taşıdığı anlamın, ancak ve sadece ilişkisellik ve farklılık yoluyla üretilebildiğidir; göstergeler dil sistemi içindeki diğer göstergelerle ilişki ve birbirlerinden farklılaşma süreci içinde anlam kazanırlar. Daha açık bir ifadeyle, anlam üretiminin temeli farktır (Coward ve Ellis 1985: 29, Hall 1997a: 31, Barry 1995: 41-2).(5) Üçüncü argüman, diğer ikisinde örtük olarak mevcut olan yeni bir tariftir: Dil dünyamızı kurar; anlam, her zaman nesneye ya da düşünceye atfedilerek dil yoluyla inşa ve ifade edilir (Hall 1997a, Coward ve Ellis 1985, Belsey 1980, Barry 1995: 43-4).

Saussure'ün anlamın gösterenler arasındaki farklılıklardan doğduğu iddiası, dilin, anlamı kendine içkin şeyleri adlandırma, kaydetme ya da etiketleme yolu olarak düşünülmesinin önünü kapatmıştır. Dil, Saussure'de pozitif terimleri olmayan bir farklılıklar sistemidir. Dil böyle düşünüldüğünde, temsil, mevcut olanın aynadaki yansımasına denk, pozitif bir karşılık olmaktan çıkar; mevcut olanın ötekilerce değillenmesiyle gerçekleşen temsil, her zaman eksik ve ihlale (yeniden anlamlandırmaya) açık hale gelir. Nihayetinde, temsil, şeylerin anlamını inşa eder. Bu temsil kavrayışı takip edildiğinde, film çözümlemesinin önünde, filmleri, toplumsal gerçekliği kodlayan/şifreleyen metinler olarak görmenin ve toplumsal hayatı anlamlandıran geniş kültürel ağın bir parçası olarak çözümlemenin yolu açılmış olur.(6)

Popüler kültürle toplumsal muhayyile arasındaki ilişkiyi sorunsallaştırmayı merkezine alan literatürün ikinci önemli uğrağında yapısalcılığın eleştirisi yer alır. Yapısalcılık eleştirisi,(7) gerçekçi metinleri okurken, yapılaşmanın analizini yapının analizinin önüne geçirir; Stuart Hall'un ifadesiyle "yapıları tarihselleştirir."(8) Saus-

sure'ün kuramının, yapısalcılığa yönelik eleştirilerin süzgecinden geçirilerek yeniden düşünülmesi, metin analizini dramatik bir biçimde farklılaştırır. Metnin farklılığı, başka bir deyişle, dolaşımda olan diğer metinlerle ilişkisi ve onlardan ayrılığı, metin analizinin merkezine yerleşir. Bu, yansımacı temsil yaklaşımından da gerçek bir kopuşa yol açar. Bu kopuşla birlikte, "ideoloji maskesinin" ardındaki hakikati, nötr, sahici ve "ideolojik olmayan" bir göstergeyi bulup çıkarmayı vaat eden çözümleme fikri de geride bırakılmış olur. Zira, geride bırakılan bu çözümleme fikri, metni kuranın tutarlılık olduğu varsayımıyla hareket ederken sabit, mutlak bir referans noktasını, bir merkezi, bu tutarlılığı kuran yer olarak başlangıca yerleştirir; bir ilk ilkeyi, pozitif, kendinden menkul, gönderme noktası kendisi olan tutarlı bir bütünlük olarak varsayar. Söz ettiğimiz kopuşun sonucu önemlidir: Metin perdesinin ardında bir özün saklı olduğu fikri, yerini, metnin tamamının yüzeyde duran çelişkiler, paradokslar, tutarsızlıklar ve istisnalardan oluştuğu fikrine bırakır. Keza, metnin içerisi/dışarısı, metin/metin(de)-olmayan ilişkisi de kökten değişmiş olur. "İçeriyi" mümkün kılan "dışarısı", metnin sınırını çizen metin(de)-olmayan'dır. Neticede, yapısalcılığın varsaydığı türden bir kapanmanın imkânsızlığı tescil edilmiş

olur.(9) Her metin, "kendisine rağmen/kendisine karşı" (Barrry 1995: 73) okunmalıdır.(10)

Bu kavramsal arka plana müracaat edilerek okunduklarında, Yeşilçam'ın erkek filmleri de tarihsel, açık metinlere dönüşür. Eril kimliğin "yüce" anlamının tesis edildiği bu metinlerde, eril kimlik, paradoksal bir biçimde, kendisini bozan, dağıtan, "fanileştiren" açılma ve farklılıklarla kapanır. Kadın'dan ve kadın olmaya dair her şeyden arınma arzusu ile Kadın'ın/Anne'nin bakışına, onayına duyulan gereksinim, cinselliği yok etme arzusu ile ondan büyülenme, ahlakçı/otoriter ses tonu ile pornografik faş etme dili, güçlü bir erkek olma arzusu ile yetim kalmış oğlan çocuğu olmanın yarattığı hınç, bu filmlerde hep bir aradadır. Film metninde bir yeri olmayan seyirci-özne, bu gelgitlerle metnin içindeki boşluk/yokluk alanına yerleşir. Metnin tutarsız dokusu, metne serpiştirilmiş imgelerin birbiriyle yarışan farklı anlamlandırma biçimleri tarafından kazanılmasına ya da kaybedilmesine imkân verir: Şehir ve kadın imgeleri gibi.

Popüler kültür ve toplumsal muhayyile arasındaki ilişkinin kavranışında ebediyet, yekparelik, tutarlılık, şeffaflık, sabitlik mefhumlarından vazgeçiş,(11) popüler film eleştirisini, "filmin içine düşerek" yapabilmeyi mümkün kılar. Eleştirmenin anlamını baştan bildiği film metnini, bu anlamı yeniden göstermek üzere okuma stratejisinin değillenmesi olarak "filmin içine düşmek", metinle eleştirmen arasındaki "gerekli" mesafenin, çözümlemenin başlangıcına yerleştirilmesini engelleyip, metnin içinden geçerek kazanılmasının önünü açar. Keza, "filmin içine düşmek", filmi temsil, ideoloji ve öznenin kesiştikleri ya da eklemlendikleri bir alan, spesifik bir anlamlandırma pratiği olarak (de Lauretis 1984: 16, Heath 1990: 26) okumaya davet eder.(12) Filmin içine düşüp orada yol alındığında, film-metnin ortaya çıktığı ideolojik-söylemsel bağlamın yarıkları, çatlakları görünür hale gelir.

Yeşilçam erkek filmleri, bu filmlere arka plan oluşturan ideolojik-söylemsel evrenin yarıklarını izlemek üzere okunduğunda, iki büyük çerçeve soru ortaya çıkar. İlk soru, bu filmlerde hep rastlanan eril cinsel kimlik kriziyle bu filmlerin çekildiği dönemde yaşanan toplumsal kriz arasındaki ilişkiyle alakalıdır. Soru basitçe şu: Yeşilçam'ın neredeyse hep anadili olmuş melodramın sesi, ne oldu da 70'lerle birlikte eril bir sese teslim oldu?

Bu soru etrafında, öncelikle, Türkiye'nin 70'ler boyunca deneyimlediği toplumsal kriz ve istikrarsızlığın harekete geçirdiği kolektif panik ve kaygıyla, bu filmlerdeki yetimlik, baba-oğul ilişkisi ve kurtarıcı-kahraman figürü arasındaki bağlantıya bakmak istiyorum. Çaresizler filminde güç, şiddet ve hınç dolu Kadir, bedeninden kurşunu neden ayna karşısında çıkarır? Bunu yaparken neden bir kadının bakışına/onayına ihtiyaç duyar? Kılıç Bey'de mazlumlar adına hesap soran Kılıç'ın neden kendisinden ayrılmaya ısrarla direnen bir annesi vardır? Her iki filmde de farklılığın ve ilksel kaybın kabulü, cinsiyet seçimini dayatan kültüre giriş, neden dışsal engellere aktarılarak bir istila, komplo senaryosu içinde sahnelenir?(13) Bu hikâyenin zaman ve mekân koordinatlarını neden köyden kente göç belirler? Cemil'de kâbuslar gören Cemil, kâbustan uyandığında onu gören bir kadının bakışına, (tam) erkek olduğunu söyleyen bir kadına neden ihtiyaç duyar? Babanın Oğlu'nda Murat, hapishanede erkeklerin bakışından niye tedirgin olur? "Hiçbir eksiğimiz yok," diyen karısı neden şiddet arzusu uyandırır Murat'ta? Cemil'de Tahsin, karısının, "Onu kaybettin Tahsin. Hem de yıllar önce..." diye başlayan sözlerinin sonunda ona neden tokat atar? Bu filmlerde kadınlar, neden hep kahramanın "erkek" olduğunu gören bakışı taşıyıp, kahramana kim olduğunu gösteren "aynayı" tutarlar? Şimdilik geçici bir çözümlemeye başvurmak gerekirse, bütün bu sahnelerin şunu gösterdiğini düşünüyorum: Yeşilçam erkek filmleri, 70'lere egemen kolektif kaygıyı güçlü bir kurtarıcı-erkek figürüyle yatıştırmaya çalışırken, aynı anda bir eril cinsel kimlik krizini, erilliğin kaybına dair bir korkuyu açığa vurmaktadır.

İkinci çerçeve soru ise, Türkiye'nin aynı dönemde yaşadığı siyasi, kültürel ve toplumsal hareketlenmenin ortak duyuyla nasıl eklemlendiğiyle ve bunun Yeşilçam'daki izdüşümüyle ilişkili. Dönemin toplumsal hareketlerinin "ortak duyuyla" farklı biçimlerde eklemlendiği göz önünde bulundurulduğunda, bu farklılığın izdüşümü Yeşilçam erkek filmlerinde nasıl kaydedilebilir?

Yeşilçam erkek filmlerinin genel bir okuması şu türden bir cevabı mümkün kılıyor: Bu izdüşüm, ekonomik ve toplumsal sorunları şiddet yoluyla bertaraf eden güçlü bir babaya gereksinimi, kesintisiz, engelsiz, huzur dolu bir geçmiş özlemini, farklılığın yerini kaynaşma ve bütünlüğün doldurduğu bir evren arzusunu seslendiren filmlerle, iktidara, toplumsal eşitsizliğe ve adaletsizliğe yönelik popüler öfkeden beslenen, 1970'li yılların toplumsal hareket ve iradesini temsil eden filmler arasındaki farklılaşmada izlenebilir. Ryan ve Kellner'a (1997) başvuracak olursak, bu farklılaşma ortak duyuyla eklemlenmenin muhafazakâr popülist ve radikal popülist biçimleri olarak kavramsallaştırılabilir.

Her iki popülist tarz da sahici toplumsal kaygılardan ve arzulardan beslenmekle birlikte, bu arzu ve kaygıları eklemleme biçimleriyle farklılaşırlar. Farklılık, toplumsal ve siyasi belirsizlikten kaynaklanan kaygıyı, baskıcı siyasal pratiklerin yüceltilmesiyle gidermeye girişen üslupla, belirsizliği muhafaza eden, kapatmaya yeltenmeyen bir üslup arasındadır. Muhafazakâr popülist filmler, toplumsal panik duygusunu örgütlemeye ve toplumsal belirsizliği kapatmaya aday olup organik bir toplum arzusunu sahnelerken, radikal popülist filmler muhafazakâr popülizmin kapatmaya ve yok etmeye çalıştığı belirsizlik alanını muhafaza ederek, başka alternatiflerin mümkün olduğunu gösterirler. Bu itibarla, radikal popülist filmler, muhafazakâr popülizmin güç ve otorite imgelerine raptiyeleyerek anlamlandırdığı şefkat gereksiniminin, dayanışma arzusunun, adaletsizliğe ve eşitsizliğe yönelik öfkenin ve güvenlik talebinin, başka imgelerle raptiyelenebilme ihtimalini açığa çıkarırlar.

Öyleyse 70'lerin erkek filmleri, eril ideolojiyi seslendiren bir eril dil tarafından kuşatılmalarında ortak olmakla birlikte, toplumsal muhayyileyi sahneleme biçimleriyle farklılaşırlar. Her ikisi de toplumsal meseleleri çözmeye aday otorite figürleri olsa da, eskinin toprak sahibi bugünün fabrikatörü Kılıç'la, halkın polisi olmak isteyen komiser Cemil imgesinde dile gelen arzular farklıdır. Çaresizler'de Kadir'in intikam mekânı olan fabrika, Babanın Oğlu'nda Murat için hem grev hem intikam mekânı olur. Muhafazakâr popülist filmlerin güç ve şiddet yoluyla toplumsal meseleleri ortadan kaldıran erkek kahramanlarının ve bu güçlü eril kimlikte yatıştırılan regresif narsisistik arzuların yerine, Cemil Dönüyor'da solcu gençler, Cemil'in iradesini yatay ve paylaşımcı bir zemine çekerek onun yanında, toplumsal iradeyi temsil eden paralel bir irade olarak belirirler. Kılıç Bey'de ya da Çaresizler'de tümüyle zengin ve güçlü kötülük figürlerine aktarılan çatışma unsurları, Babanın Oğlu, Cemil ya da Cemil Dönüyor'da zaman zaman genel toplumsal özellikleriyle temsil edilir. Daha da önemlisi, bu filmlerde, grev ve kolektif eylemler, toplumsal meseleleri halletmenin alternatif biçimleri olarak film metnine dahil olur.

Bu iki popülist tarzın, ağırlıkla başvurdukları temsil stratejileri de farklıdır: Metaforik ve Metonimik.(14) Yeşilçam erkek filmlerinde, güvenli bir topluma ve cemaate duyulan özlem, şefkat, dayanışma, telafi arzusu, tehditkâr dış dünya, köşeye sıkıştırılmışlık hissi, komplo korkusu, kapitalizm ve modernleşmenin maliyetlerinin doğurduğu toplumsal kaygılar, metaforik ve metonimik temsiller yoluyla farklı toplum tahayyüllerine yönlendirilir. Bu filmler, bir yandan babaerkil toplumsallaşmanın ürettiği korkular ve bunların yatıştırılamadığı toplumsal yapılardan beslenen eril fantazileri temsil etmeleriyle ortak özellikler arz ederken, diğer yanda kent hayatını, kent hayatını niteleyen toplumsal meseleleri temsil ediş biçimleriyle, geçmiş ve gelecek tasavvurlarıyla farklılaşırlar. Bu farklılık ekseni, filmlerde canlandırılan dünyayı, dolayısıyla toplum tahayyülünü de değiştirir. Bu sebeple filmlerde hangi arzuların, ihtiyaçların ve kaygıların seslendirildiği kadar, bunların nasıl tanımlandığı, nasıl yatıştırıldığı da son derece önemlidir.

Yeşilçam erkek filmlerini, "filmin içine düşerek" okumanın, bu filmleri onların içinden geçerek katetmenin eleştiri ve metin arasına yerleştirdiği mesafe, film metninde dile gelen kolektif arzuların ve kaygıların sahiciliğine duyulan inançla, bunların tanımlanma, yatıştırılma ve yönlendirilme biçimlerine duyulan inançsızlık arasındadır. Eleştirinin, metinle başlangıçta kurduğu mesafe ve metnin hep dışında kalarak bu mesafeyi kaybetmeme çabası, kolektif kaygı ve arzuların sahiciliğine duyulan inancı sürekli askıya aldığı için, eleştiriyi hem metne hem de kendisine körleştirir. Oysa, inanç/inançsızlık aralığı, metnin katedilme sürecinde, metindeki ideolojik-söylemsel hattın ve bu hattın yarıklarının, çatlaklarının takibinde ortaya çıkar. Bana kalırsa, kendi üzerine kapanmayan bir eleştirinin dili de bu aralıkta belirir.

Notlar