Atilla Birkiye, “Eleştirel birikim oluşur mu?”, Radikal Kitap, 29 Ekim 2004

Edebiyat eleştirisi, doğal olarak bir pratik edimden çok 'ama bununla birlikte', 'kuram'sal alanın sınırları içinde yer alıyor (ya da yer almasını istiyoruz). Devamında da metnin yargılanmasından çok metnin çözümlenmesi günümüz edebiyat kuramlarının eleştireye yüklediği 'misyon'. O zaman eleştirinin kendisi de hangi 'yöntem'e yaslanırsa yaslansın, 'haz' verici bir okuma olabiliyor.

Tabii ki, eleştiri çok farklı işlevleri üstleniyor; ne var ki bizde daha çok 'yargılama', bunu biraz daha tikelleştirelim, 'intikam' alma biçimine dönüşüyor. Edebiyat kuramlarından yoksun kaldıkça da, eleştiri içi boş, bazen süslü bazen sert sözcükler öbeğinden ve yapıta ilişkin bir 'değini/tanıtım' olmaktan öteye gidemiyor. Kuram üretemiyor, çok da şart değil ama, daha önemlisi metne bakmayı bilmiyor, 'eleştirmen'lerimiz! (Bu, metnin hakkını veren, tutarlı çözümleyen, eleştiriyi bir üst metne taşıyan, kuramla ilgilenen yazarların/eleştirmenlerin 'hiç' de olmadığı anlamına gelmiyor). Çoğunlukla da metinle ilişkiyi (eleştiriyi), kişisel eğilimler belirliyor.

Özcesi, eleştirmen geçinenlere, eleştiri yazısı yazdığını sananlara, yazarlara başta da şu 'yeni' romancılara ve onları yayınlayanlara, daha sonra 'şayet ilgisini çekerse' edebiyat okuruna önerilecek birtakım kitaplar yayınlanıyor'.

Metis Yayınları, birkaç yıl önce 'Metis Eleştiri' adlı yeni bir diziye başladı. Orhan Koçak'ın yönetmenliğini yaptığı diziden bugüne kadar 20. yüzyılın 'önemli' ve daha çok roman sorunsalını irdeleyen yedi kitap çıktı: Romantik Yalan ve Romansal Hakikat - Edebi yapıda ben ve öteki, Proust, Poetikaya Giriş, Roman Kuramı, Yazının Sıfır Derecesi, Fantastik - Edebi türe yapısal bir yaklaşım, Edebiyat Yazıları.

Bu kitaplardan ikisi daha önce yayınlanmıştı; kitapların büyük bir kısmı ilk kez Türkçede yer alıyor. Yayınevi diziyle ilgili amacını şöyle belirtiyor:

"Eleştiri alanında daha önce birçok kitap yayımlamıştık. Ancak 2001 yılında edebiyat kuram ve eleştirisini başlı başına bir dizi hâline getirdik. Dizinin birkaç amacı var. Biri, çağdaş edebiyat eleştirisindeki önemli yolların (stilistik, fenomenoloji, yorumsama, Marksist eleştiri, yeni-tarihselcilik, psikanalitik eleştiri, yapısalcılık) örneklerini ve özellikle de bu yolların kesişme noktalarını sunmak. Öte yandan, dizide doğrudan doğruya bu akımların herhangi birine bağlı olmayan önemli eleştirmen ve edebiyat kuramcılarının yapıtları da yer alacak. Modern eleştirinin bazı önemli tartışma bölgelerini konu alan kitaplara da yer vermeyi düşünüyoruz. Bir başka amaç da, Türkçe'de bir eleştirel söz dağarının oluşmasına ve yerleşmesine katkıda bulunmak."

Üçgen arzu

René Girard, Romantik Yalan ve Romansal Hakikat'ta, yayınlandığından beri 'edebiyat çevreleri'nde sıkça konuşulan 'üçgen arzu' kavramını beş büyük romancının (Cervantes, Stendhal, Flaubert, Proust ve Dostoyevski) yapıtlarında iz sürerek 'oluşturuyor'; böylece 'üçgen arzu' romanı adını verdiği belli bir roman türünü tanımlamaya girişiyor. 'Adatma' izleği içinde, 'romantik yanılsamanın' sert eleştirilerisini de buluyoruz. Lucien Goldmann'a göre, yapıt Roman Kuramı ile birlikte çağdaş roman üzerine yapılmış en sistemli çalışmalardan biri bu.

Proust, Beckett'in ilk kitabı (1930). Beckett, roman sanatının şaheserlerinden Kayıp Zamanın İzinde'nin yazarı Marcel Proust'un romanının merkezinde yer alan 'zaman' sorunu başat olmak üzere, 'arzu', 'ölüm' gibi temaları da ele alıyor. Beckett'in bu eleştirel metni, romanları/oyunları gibi 'sıradışı'.

Avrupa'da olduğu gibi bizde de metinleri, 'kaynak' gösterilen Bulgar asıllı Fransız eleştirmen ve denemeci Tzvetan Todorov'un iki kitabı yer alıyor dizide. Böylece Todorov'un 'ilk' kez yapıtıyla karşılaşıyor okur. Daha önce bir iki makalesi ve Rus biçimcilerinin metinlerinden derlediği 'Yazın Kuramı' yayımlanmıştı. Poetikaya'ya Giriş'i Todorov önce Yapısalcılık Nedir (1967) başlıklı ortak bir çalışma için kaleme almış; daha sonra ayrı bir kitap olarak basılacağı zaman da ikinci hâlini yazmış (1973) ve iki metin de önemli derecede farklılıklar içeriyor. Yapısalcı bir yöntemle ve daha çok Fransız yazını eksen olmak üzere 'yazın sanat'ının koşullarını, öğelerini ele alıyor Todorov. Poetika, Aristotales'ten beri gelen çok zengin bir 'alan/konu' hiç kuşkusuz ki. Yazar da bu yüzden 'Giriş' demiş olmalı.

Dizinin altıncı kitabı da 'yine' Todorov'un Fantastik adlı yapıtı. 'Edebi Türe Yapısal Bir Yaklaşım' altbaşlığını taşıyan yapısalcı bir uygulama. Hoffmann, Balzac, Poe, Maupassant, Henry James ve Kafka gibi yazarların metinlerini çözümleyerek fantastik anlatı türünün temel özelliklerini belirliyor; yapısalcı eleştirinin olanaklarıyla 'metin' ile 'farklı' bir ilişki kuruyor.

20. yüzyılın roman üzerine yazılan en önemli metinlerinden biridir Roman Kuramı (1916). Yaklaşık doksan yıl önce yazılmasına, köprünün altından çok sular geçmesine karşın hâlâ 'klasik'tir. Daha önce Türkçeye çevrilmişti. Dizideki çeviri yeni bir çeviri.

Yazının Sıfır Derecesi de daha önce yine Metis Yayınları'nca basılmıştı. (1989). İkinci basımı bu diziye alınmış. Yirminci yüzyılın önemli denemecilerinden ve göstergebilimcilerinden olan Roland Barthes'ın ilk yayınlanan kitabı (1953). Yazar, 'yazı'nın 'edebiyat' hâline gelmesine yol açan tarihsel, ideolojik ve biçimsel koşulları araştırıyor. Tahsin Yücel 'Sunuş'ta, 'her ne kadar ilk kitabı olmasına karşın' Barthes'ın yeni bir 'söylem' geliştirdiğini ve bunun ışığında, yalnız çağdaş Fransız edebiyatının değil, bütün Batı edebiyatının, dahası kültürünün temel özelliklerini daha iyi kavramamızı sağladığını söylüyor.

Edebiyat Yazıları Frankurt Okulu'nun en önemli temsilcileriden kültür kuramcısı Theodor W. Adorno'nun yazılarından yapılmış bir derleme. Kitapta, on yazı yer alıyor, bunlar 1950'li-60'lı yılların ürünü. Daha önce Defter dergisinde yayımlanan 'Biçim Olarak Deneme' hariç, kitaptaki yazılar ilk kez çevriliyor. Sunuş yazısında Koçak şöyle diyor:

"Fredric Jameson, Adorno'nun önemli bir bölümü elinizdeki kitapta toplanan edebiyat yazılarını, 'Adorno külliyatının en erişilebilir kısmı' olarak tanımlamıştı. Edebi metinlerin diyalektik bir çözümlemesini ortaya koyarken sanatın toplumsal, siyasal ve zihinsel işlevleri konusunda bazı çok temel yargılar da öne sürmekten geri durmayan bu denemeler, Adorno'nun felsefi metinlerine açılan koridorlar olarak da görülebilir." (s. 10)

Sunuşlar

Her kitabın başında (Yazının Sıfır Derecesi hariç), dizi yönetmeni Koçak'ın 'Sunuş'u yer alıyor. Bunlar, metni açıklayan, özellikle dönemlerine ilişkin bilgi veren yazılar. Ama sıradan bir sunuşun dışına çıkan 'açımlayıcı' yazılar da. Kim bilir belki dizinin sonunda ayrı bir kitap olabilir. Koçak, her ne kadar 'Sunuş' yazmakla birlikte, 'deneme'nin sularında kulaç atıyor. Kuramsal yazılar, kitaplar, 'zor metinler'dir; okumanın ötesinde bir 'çalışma' gerektirir. Milyonlarca satması beklenemez; zaten olmamalıdır. Bu tür metinler, her şeye karşın okunması, özellikle de 'edebiyatçılar' için okunması 'zorunlu' metinlerdir.