Talat Parman, “Arzu, hep ötekinin arzusudur”, Akşam-lık, 7 Şubat 2003

Psikanaliz, insanı anlamaya amaçlayan bir bilgi birikimi olarak, psikiyatri ve psikoloji kadar felsefe, toplumbilim, dinbilim ve hatta fizik ve matematik gibi kaynaklardan beslenir. Saffet Murat Tura bunun bilincinde olarak psikanalize olabildiğince geniş alanlar açıyor. Tura daha önce yayımlanan yazılarından oluşturduğu yeni kitabında “psikanalitik” psikoterapi adını verdiği klinik uygulamasına kuramsal bir zemin oluşturuyor. Ama aynı zamanda ülkemiz psikanalistleri için bir dönüm noktası oluşturacak olan bir açılımı, Türk kültürü ve İslam üzerine bir psikanalitik okumayı da gerçekleşmiş oluyor. Şöyle diyor önsözünde: “Bu yazıları bir araya getirmemdeki amaç, insanı belirli bir kültürel oyun içinde sorunsallaştırma, ona bu oyunun gündelikliğinin dışından, belli bir mesafeden bakabilme isteğidir. Bu yüzden buradaki kavrama çabası kültürel kimlik sorunsalından varoluşsal çatışmalara, oradan da varlığın mahiyeti sorununa doğru evriliyor.”

Kitabın ilk yazısı, rahatlıkla bir psikanaliz klasiği olarak kabul edebileceğimiz “Şeyh ve Ayna” başlıklı yazı. XVII yy. da Üsküp’te yaşamış olan Asiye Hatun’un şeyhine yazdığı mektupları, Tura kendi deyişiyle “psikanalitik düşünce aleti”ni kullanarak, ama aynı anda o aleti de sorgulayarak yeniden okuyor. Böylece “naif bir psikanaliz kavrayışından eleştirili bir psikanaliz kuramına geçebilme”yi hedefliyor. Burada elbette önemli olan “psikanalizin, kendi oluşturduğu ilişkiyi de incelediğinin” farkında olması. Çünkü psikanaliz her şeyden önce bir tarih ve kültür sorunudur.

Peki ya psikanaliz ve bizim kültürümüz? Bu konuda yapılmış çok az çalışma var. Bunlardan biri çok önemli bir yapıt olan ve yayınlanmayı bekleyen Tevfika İkiz’in 1996 tarihli Mizah ve Türkiye’de Psikanalizin Doğuşu adlı doktora tezidir. Bir başka öncü kitap ise yayınlanma şansına yakalayan M. Bilgin Saydam’ın Deli Dumrul’un Bilinci adlı kitabıdır. Ancak bu kitabın da üzerinde yeterince durulmamıştır. Oysa Saffet Murat Tura Şeyh ve Arzu adlı kitabında Saydam’ın yapıtına hak ettiği yeri veriyor. (Bu arada Metis yayınlarını psikanaliz yayıncılığına yaptığı katkılardan dolayı kutlamak gerek. Bu kitapların yanı sıra birçok önemli psikanalistin yapıtını Türkçe’ye kazandıran Tura’nın editörü olduğu “Ötekini Dinlemek” dizisi de yine onların ürünüdür.) Saffet Murat Tura, kitabının “Deli Dumrul ve Dünyeviliğin Ötesi” ve “Türk ve Müslüman Olmak” bölümlerinde Saydam’ın “kendi mitolojik öğelerimize bir tür psikanalitik çerçeveden yaklaşan (...) eserini” ayrıntılı ve yetkin bir biçimde ele alıyor. Tura’nın kitabı psikanalizin kuramsal yapısı içinde ama daha önemlisi özneyle karşılaşmada yani uygulamada da sorulması gereken temel soruları açığa çıkarıyor: Psikanalizin bir kültür kuramı var mıdır? Öznenin yapısı bir kültür biçimi olarak nasıl ortaya çıkar ?

Bu sorulara kültüralizmin tuzaklarına düşmeden ve psikanalizin içinde kalarak nasıl yanıtlar bulunabilir? Pierre Kaufmann Psychanalyse et théorie de la culture (Donoel, 1985; Psikanaliz ve Kültür Kuramı) başlıklı kitabında, Saffet Murat Tura’ın Şeyh ve Arzu’da altını ısrarla çizdiği gibi, kültürün tüm betilerinin aktarım ilişkisinde kendini kanıtladığını, yani temelini ötekiyle ilişkide bulduğunu belirtiyor. Kaufmann bu sorulara Sigmund Freud’un yapıtından yola çıkarak yanıtlar arıyor. Freud, Fliess’e yazdığı 12 Aralık 1897 tarihli mektubunda “iç-ruhsal mitlerin neler olduğunu tasarlayabilir misin?” diye sorar. Ve şöyle sürdürür: “Bireyin, ruhsal yapısı hakkındaki o müphem algısı düşünce yanılsamaları oluşturarak dışarıya, ve geleceğe, öteye yansıtılır. Ölümsüzlük, ödüllendirilme, tüm öteler, ruhsal içerimizin tasarımlarıdır.” Düşüncenin ilk ortaya çıkışı hukuk, sanat ve din gibi büyük kültürel kurumların gelişimi için bir öznel ana rahmi oluşturacaktır. Ötekiyle ilişkinin her karmaşık anı, farklılığın vurgulanmasını sağlar. Öteki hem gereksinimimiz için hem arzumuz için zorunludur. Freudcu kuramda yer alan iki kavram (gereksinim ve arzu) arasında ayırım yapmamak onu bir “biyolojik içgüdüler kuramına” dönüştürmek demektir. Gereksinim ne denli biyolojikse, arzu o denli kültüreldir öyleyse. Kaufmann’ın, sorularına yanıt arama çabası onu zorunlu olarak psikanalizi, yeniden kurucusunun önerdiği yörüngeye oturtan ve ona bu yörüngede yeni bir ivme kazandıran Jacques Lacan’a götürüyor.

Saffet Murat Tura kitabının önsözünde, başlıktaki arzu sözcüğünün kitapta neden pek fazla yer almadığının sorulabileceğini, oysa arzunun “kitabın bütününü yönlendiren güdülenmede” olduğunu söylüyor. Evet gerçekten de kitap okunduktan sonra böyle bir soru hemen akla geliyor: Arzu nerede? Ancak Tura’nın bu soruya verdiği yanıt doyurucu değil. Saffet Murat Tura’nın daha önce yazdıklarını bilenler arzunun biraz gerilerde kaldığını görüyorlar! Psikanaliz kuramında arzuya belirleyici rolünü kazandıran yukarıda da belirttiğimiz gibi Fransız psikanalisti Jacques Lacan’dır. Ve Jacques Lacan’ı da ülkemizde ilk tanıtanlardan biri, ilk çevirenlerden biri Tura’dır. Yayımlanan ilk kitabında Freud’dan Lacan’a psikanalizin gelişimini incelemiş ve Lacancı kuramı tüm karmaşıklığına karşın aktarmayı, yorumlamayı, eleştirmeyi başarmıştır. Oysa Şeyh ve Arzu’da Lacan ve Lacancı kuramların tuhaf bir unutulmaya maruz kaldıkları görülüyor.

Burada Saffet Murat Tura’nın yeniden arzuya dönmesini ve ilk kitabında yarım bıraktığı Lacan okumalarını-yazmalarını-çevirilerini sürdürmesini dilerim. Kim bilir, belki de yakında gerçekleşir bu?

Elbette bu, benim arzum. Ama zaten arzu, Lacan’ın belirttiği gibi hep “ötekinin arzusu” değil midir?