Canan Kırkağaç, “Şarkiyat cephesinde yeni bir şey yok...”, Virgül, Sayı 22, Eylül 1999

Edward W. Said'in 1978'de yayımlanan ünlü çalışması Orientalism, tarihten insanbilime, filolojiden siyasetbilime değin pek çok disiplini ilgilendiren yeni bir tartışma alanı açmasından ötürü güncelliğini hiç yitirmedi; bilimde, yazında, siyasette ortaya çıkan örtük ya da açık şarkiyatçı tutumları betimleyip serimleyerek, kitabın çevrildiği her dilde farklı bir yönden ele alınacak kapsamlı ve karmaşık bir kültürel sorunun çerçevesini belirlemiş oldu. Kitabın en önemli özelliği, söz konusu çerçeveyi genelliğe kaçmaksızın geniş tutabilmesi, yani akademik şarkiyatçılık ile Şark/Garp bölünmesine dayalı yaygın bir düşünme biçemi olarak şarkiyatçılığı bir arada, etkileşimlerini inceleyerek ele alması ve onsekizinci yüzyıl sonundan itibaren bu etkileşimlerle sağlanan söylemsel biçimlenmeyi bir kurum olarak niteleyip çözümlemesi.

Söylemsel bir kurum niteliğiyle şarkiyatçılığı metinlerde, belgelerde kalan bir olgu olarak değil, Batının Şark üzerinde pekin ve gerçek bir yetke kurmasını sağlamış bir iktidar olgusu olarak tanımlayan Said, bu olguyu çeşit çeşit yazarın -ozanların, siyasetçilerin, ajanların, araştırmacıların- elinden çıkmış metinlere başvurarak betimler. Bu metinlerde hem değişmez şarkiyatçı öncülleri, kalıpları, klişeleri saptar hem de çağdan çağa, kişiden kişiye değişen şarkiyatçı eğilimleri betimler, ayrışmaları gösterir. Şarkın sözcüsü olmak gibi bir görevi üstlenmekten ve şarkiyatçı söylemi hakkında konuştuğu şeyle, Şarkla karşılaştırarak okumaktan özenle kaçınır Said; hedefi, bu söylemin kuruluşundaki temel sorunları, şarkiyatçı bakışta ortaya çıkan insanî ve düşünsel kusurları sergilemektir. Kitabın sert ama yakınmalardan uzak, soğukkanlı bir eleştiri getirmesi de Said'in bu tutumundan kaynaklanır.

Dolayısıyla, Şarktan söz etmiş araştırmacıların, yazarların listesini sunan ya da "ayıp"ların çetelesini tutan bir tarihçeyle karşılaşmaz Şarkiyatçılık'ın okuru. Kitap baştan sona, tarihsel bir görüngü, bir düşünme biçimi, çağdaş bir sorun ve maddi bir gerçeklik olarak şarkiyatçılığın geçmişte ve bugün nasıl işlediği sorusu üzerine kuruludur; sonuçta ortaya çıkan köklü şecere, tarihsel devamlılığı sağlayan öğelerin metinlerde nasıl işlediğini (ve nasıl işlendiğini) gösteren, şarkiyatçılığın kökü kurumuş bir gelenek olmadığını kıvrak ve alaycı "yakın okumalar"la hatırlatan bir şeceredir. Kitabın en uzun bölümü olan "Bugünkü Şarkiyatçılık", artık kendini 'şarkiyatçı' diye adlandırmaktan vazgeçmiş araştırmacılar kadar Batıya özgü genel siyasal, düşünsel, kültürel bakış biçimlerinin de şarkiyat geleneğinin hazırladığı kestirme yollardan gitmeye teşne olduğunu ortaya koyar.

Said Giriş bölümünde çalışmasının "eksiklerini" sayıp dökerken kitabını "tefrikanın bir bölümü" diye görmekle teselli bulduğunu söyler. İncelemediği yazarlar, metinler çoktur kuşkusuz; ama şarkiyatçılığı besleyen ve ondan beslenen düşünsel yapıları, temelde yatan "temsil sorunu"nu saptayıp göstermek açısından yeterli ve iyi işlenmiş bir malzeme bütünü sunar.

Bugünkü dünyayı anlamak için bir temel kitap.