Giriş, Antroposen’e Hoş Geldiniz, s. 21-24

Kurtaramadığım her şey kalbime dokunuyor. Onca şey yok edildi. Ben kaderimi çağlar boyunca tekrar tekrar, inatla, elinde olağanüstü bir güç olmadan dünyayı yeniden kuranlarla birleştirmeyi seçiyorum.

– Adrienne Rich

Bazen bir şeyleri ancak belli belirsiz, silik bir hatıra gibi fark ederiz, bir şeylerin yolunda gitmediğine dair belli belirsiz bir histen ibarettir bu fark ediş.

Afrika’nın güneyinde küçük bir ülke olan Esvatini’de (eski adı Svaziland) geçen çocukluğum esnasında ailemin külüstür bir Toyota kamyoneti vardı, 1980’lerde o bölgede epey yaygın bir araçtı bu. Uzun yolculukların ardından arabanın radyatör ızgarasında biriken böcekleri temizlemek benim görevimdi. Izgarada bazen üst üste üç katman böcek biriktiği olurdu: kelebekler, güveler, eşek arıları, çekirgeler, her boydan ve her renkten, onlarca, belki yüzlerce tür böcek... O zamanlar babamın yeryüzündeki böceklerin toplam ağırlığının insan da dahil olmak üzere bütün hayvanların ağırlığından fazla olduğunu söylediğini hatırlıyorum. Bu bilgiyi hayretle karşılamış, biraz da yüreklendirici bulmuştum. Çocukken canlılar dünyasının kaderiyle ilgili endişe duyuyordum, sanırım pek çok çocuk da böyledir, dolayısıyla böceklerle ilgili bu bilgi bana her şeyin güzel olacağına dair bir güven aşılamıştı. Tüketilemeyecek kadar bol bir canlılığın var olduğunu bilmek içimi rahatlatmıştı. Sıcak gecelerde teneke damlı evimizin avlusunda oturup azıcık rüzgâr essin diye beklerken, arada sırada karınlarını doyurmak için pike yapan yarasaların önünden kaçan güvelerin ve böceklerin ışığın etrafında toplanmasını izlerken aklıma hep bu gelirdi. Böceklere büyük bir hayranlık duymaya başladım. Bir noktada elime kalem kâğıt alıp evimizin civarında yaşayan bütün türleri tespit etmeye çalıştım. Sonunda vazgeçtim. Çok fazlaydılar.

Babam böceklerle ilgili bu hikâyesini, heyecanlı bir ifadeyle, babalarımızın sık sık yaptığı gibi, sanki bu hakikati az önce bizzat keşfetmiş gibi, ara sıra anlatıyor hâlâ. Fakat bugünlerde hikâyede aktarılan bilgi kulağa o kadar da doğru gelmiyor. Artık bir şeyler değişmiş gibi sanki. Geçtiğimiz yıllarda araştırma yapmak için Afrika’ya dönünce gördüm ki arabanın önü uzun yolculuklardan sonra bile neredeyse tertemiz kalıyor. Bazen tek tük sinek yapışmış olsa da eskisi gibi bir şey asla olmuyor. Belki hatıralarım beni yanıltıyor. Belki de daha tehlikeli bir şeyler söz konusu.

*

2017’de bir grup biliminsanı tuhaf ve oldukça endişe verici birtakım bulgular paylaştı. Bu araştırmacılar onlarca yıldır Almanya’daki tabiat parklarındaki böcek sayılarını büyük bir dikkatle takip ediyorlardı. Bu uğraş çok az sayıda biliminsanının zaman ayırdığı bir şey olduğundan (böceklerin sayıca çokluğu bunun gereksiz bir uğraş gibi görülmesine yol açıyor) herkes sonuçları merakla bekliyordu. Sonuçlar korkunçtu. Ekip, Almanya’nın tabiat parklarındaki uçan böceklerin dörtte üçünün yirmi beş yıl içinde kaybolduğunu söylüyor ve bunu tarım alanlarının etrafındaki ormanların önce ekili alana çevrilmesine, bunu takiben de yüksek miktarda zirai kimyasal kullanımına bağlıyordu.

Bu çalışma büyük ilgi gördü, dünya çapında manşetlere taşındı. Biliminsanlarından biri, “Öyle anlaşılıyor ki oldukça geniş toprakları çoğu canlı türü için yaşanamaz hale getiriyoruz ve ekolojik kıyamete doğru ilerliyoruz,” diyordu. “Böcekleri kaybedersek her şey çökecektir.” [1] Böcekler tozlaşmanın gerçekleşmesi ve bitkilerin üremesi için, binlerce başka türün besin kaynağı olarak hayati önem taşıyor. Ne kadar önemsiz görünseler de yaşam ağının kilit noktalarından birini oluşturuyorlar. Birkaç ay sonra bu kaygıları teyit edercesine, iki ayrı çalışmada Fransa’nın tarım bölgelerinde azalan böcek nüfusunun kuş sayısında da müthiş bir düşüşe neden olduğu ortaya kondu. Ortalama kuş sayısı on beş yıl gibi kısa bir süre içersinde üçte bir azalmış, çayır incir kuşu ve keklik gibi bazı türlerdeki azalma %80’i bulmuştu. [2] Aynı yıl Çin’den gelen haberler böceklerin yok oluşunun bir tozlaşma krizine yol açtığını söylüyordu. Bir bitkiden diğerine giderek tozlaşmayı elle sağlamaya çalışan işçileri gösteren tuhaf fotoğraflar dolaşıma girmişti.

Sorun bu bölgelere özgü değil elbette. Böceklerin sayısı görüldüğü kadarıyla her yerde azalıyor. 2019’da yayınlanan ve dünya çapındaki kanıtları ele alan bir değerlendirme, böcek türlerinin en az %10’unun, muhtemelen daha fazlasının, soyunun tükenme riski altında olduğunu gösteriyor. [3]

Bu durum dünyanın en ücra köşelerinde de yaşanıyor. 2018 yılında bir grup biliminsanı Porto Riko’nun otoyollardan, çiftliklerden, fabrikalardan çok uzakta ve koruma altında bulunan, “yaban” tanımına bire bir oturan El Yunque yağmur ormanlarında böceklerle ilgili yürüttükleri çalışmanın sonucunu açıkladı. Bu balta girmemiş ormanın orta yerinde bile böcek biyokütlesinin otuz altı yıllık bir süre içinde %98’e varan oranlarda azaldığını tespit etmişlerdi. Bu da böcek popülasyonunun neredeyse topyekûn çöküşü anlamına geliyordu. Aralarından biri Economist’e verdiği bir röportajda “İlk sonuçlara inanamadık,” diyordu. “1970’lerde yağmurdan sonra her yeri kelebeklerin sardığını hatırlıyorum. 2012’de buraya geri geldiğimde, ilk gün neredeyse hiç kelebek göremedim.” [4] Daha da kötüsü, böcek sayılarındaki çöküş, böcekle beslenen kertenkele, kuş gibi çok sayıda türün sayısının da azalmasına yol açmıştı. Sistem tamamen yıkılıyor gibi görünüyordu.

Bir yağmur ormanının göbeğinde böyle bir felakete yol açan şey ne olabilir? Bu örnekte, biliminsanları sebebi iklim değişikliği olarak tespit ediyor. Porto Riko’nun yağmur ormanları sanayi öncesi döneme göre yaklaşık iki santigrat derece ısındı, bu da dünya ortalamasının yaklaşık iki katı demek. İki derecelik bir ısınma, pek çok tropik böcek türü için termal sınırın aşılması anlamına geliyor. ABD’li entomolog David Wagner, bu çalışmanın o zamana kadar karşılaştığı en ürkütücü sonuçları içerdiğini söylüyordu. Bu sonuçların ürkütücü olma sebebi, bize küresel ısınma hız kazandıkça dünyanın geri kalanında neler olabileceğini işaret etmesi. Şimdiye dek dünya çapındaki sıcaklıklar 1°C arttı. 2°C’ye yaklaştıkça dünyanın dört bir yanındaki böcek nüfusları çöküşe uğrayabilir. El Yunque ormanında ölen kelebekler, zamanında kömür madenlerinde zehirli gazları tespit etmekte kullanılan kanaryaları andırıyor. [5]