Aydın Uğur, "Primatlar Arasında İnsanı Aramak", K24, 24 Aralık 2020

Acı bir itiraf: Korona bana yaradı; eve tıkılmak bolca okuma yazma fırsatı tanıdı. Hacimli mesleki yayınların yanı sıra paşa keyfimi doyuran okumaların hakkından gelebildim. Keyfimi besleyen iki yapıtı zikretmeden geçemeyeceğim: İlki Peter Wohleben’in Ağaçların Gizli Yaşamı, ötekisi Anne Sverdrup’un Böcekler Gezegeni. Her ikisi de hem çok öğretici, hem de çok akıcı bir dille yazılmış kitaplardı; canlılar âlemini yepyeni bir gözle görmemi sağladılar. Ama esas üstünde duracağım yapıt Frans de Waal’ın Bonobo ve Ateist: Primatlar Arasında İnsanı Aramak adlı denemesi. F. De Waal ünlü bir primatolog. Maymun milletinin –özellikle şempanze ve bonoboların– davranışlarını incelerken insana dair yepyeni boyutlara ulaşıyor. Bu kitabındaki temel derdi, insanların ahlâkının hangi zemin üzerinde inşa edildiği. Tam da benim etrafında dolanıp durduğum bir mesele bu. Ne teknolojinin vaatleri ne dinlerin vazettikleri ne de bilinen siyasal idealler insan evlatlarına, içinde yaşadığımız dönemde yönlerini tayin etmede pek bir yardımda bulunamıyorlar. Neyin iyi neyin kötü olduğuna karar vermek üzere kullanageldiğimiz tutamaklar bir bir elimizde kalıyor. Her birimizin günümüzün dünyasında yol alırken kendi ahlâkımızdan gayri bir rehberi kalmamış gibi. Burada bir noktanın altı çizilmeli: Ahlâkın içeriğinin unsurları ayrı; onları temellendirdiğimiz zeminin meşruluğu ayrı. Frans de Waal’ı okurken bu konuda Immanuel Wallerstein’ın Ilya Prigogine’i (I. Prigogine, The End of Certainity, 1997) keşfettiğinde duyduğu heyecana benzer bir duyguya kapıldım. Wallerstein Bilginin Belirsizliği’nde şöyle diyordu: “Birinin uzun süredir kafa karışıklığı içinde duyumsadığım şeyleri, çok net bir şekilde formüle ettiğini duymaktan hayrete düştüm.” Ben de Frans de Waal’ı okurken aynı deneyimi yaşadım. Epeydir şahsi ahlâkımı üç önkabul üzerinden kurgulamaktaydım.

1. İnsanların kendilerini geliştirmelerinin önünü açan her şey iyidir; önünü kapatan her şey ise kötü.

2. Bu ilk önermeyle ilgili olarak, “kimse altta kalmasın” diyordum.

3. “Şayet birileri altta kalmışsa onların canı çıkmasın, çıkarılmasın” diye tamamlıyordum.

Bu üç düsturla, şahsi ahlâkımın temelini oluşturuyordum. Güzel, hoş da ben bu tercihlerimi hangi zemin üzerinden meşrulaştıracaktım? Hemcinslerime, mümkünse önerebilecektim? F. De Waal Bonobo ile Ateist’te aynı arayışın peşinde. Dinden ya da faydacılıktan yola çıkılması onu kesmiyor. Doğa kaynaklı bir etik inşası fikrine yöneliyor. Bunu da biz insanların grup hayvanları olarak evrimleşmiş olduğumuz gerçeğine bağlıyor. “İnsan olsun, hayvan olsun, bağlardan arınmış bir toplum tahayyül edemediğini” belirtiyor; “bütün doğa iç-grup, dış-grup, akraba-dışarlıklı, dost ve düşman ayrımı üzerine kurulu” diyor. “Btkiler bile genetik akrabalığı tanır ve kardeşleriyle değil bir yabancıyla aynı saksıya ekildiklerinde daha rekabetçi bir kök sistemi geliştirirler” diye ekliyor. Ahlâkımızın, başka hayvanların davranışında gördüğümüz çok mütevazı bir başlangıcı olduğunu saptıyor. Diğer primatlarla paylaştığımız bir grup hayvanı arka planı var ve bu da toplumsal bağlara değer vermemizi, iyi ile kötüyü bu zeminde tariflememizi sağlıyor, diyor. Elbette bu, grubun/”mahallenin” o esnada benimsediği değerler manzumesine saplanıp kalmaktan başka çıkar yol yok, demek değil. Ama muhalif de olsalar, bütün etik stratejilerin “gönderme ufukları” bu bağlar tarafından temin ediliyor. Bu ise, ahlakın evrimden/doğamızdan neşet bulduğu gerçeğine ters düşmüyor. Ezcümle Frans de Waal sayesinde zihnim soluk aldı, köke inebildim. İşte, böyle.

Geç de olsa “maymun” olduğumu kabullendim, siz de öylesiniz.