Yeni Burjuvazinin Sanat Formu Olarak Biyografi, s. 72-76.

BİYOGRAFİ, savaştan önce âlimlerin yöneldiği nadir eserler arasında yer alırken, bugün yaygın bir yazınsal ürün haline geldi. Yazarlar, edebiyatçılar biyografiyi bir ifade biçimi olarak benimsedi. Fransa'da, İngiltere'de, Almanya'da, Emil Ludwig'den (1920'lerde yazdığı biyografilerle uluslararası üne kavuşmuş Alman yazar. Biyografisini yazdığı ünlüler arasında İsa, Goethe ve Bismarck gibi isimler yer alır. –ç.n.) geriye kalan ünlü kişilerin hayatları kaleme alınıyor. Yakında kendisine az ya da çok kısa ömürlü bir anıt adanmamış büyük politikacı, general ya da diplomat kalmayacak. Ama şairler biraz daha bekleyecek gibi görünüyor, çünkü tarihsel süreçte belirleyici rol oynamış isimler kadar gözde değiller bir süredir. Eskiye nazaran dikkat çekici bir değişiklik bu: Eğitimli, kültürlü insanlar arasında eskiden sanatçı biyografleri ilgi görürken bugünün kahramanları daha ziyade tarihten çıkıyor ve bu kahramanların biyografileri edebi eser yayıncıları tarafından kitleler için yığınlarla basılıyor.

Batı Avrupa'da bir süredir yer etmiş bulunan biyografik ifade biçimini moda diye etiketleyip tez elden baştan savmak gibi bir eğilim var. Savaş romanları ne kadar moda idiyse, biyografiler de bundan daha fazla moda sayılmaz. Bu türün modayla alakası olmayan köklerini, dünya tarihinin son on beş yılında gerçekleşen olaylarda aramak gerekiyor. "Dünya tarihi" ifadesini gönülsüzce kullanıyorum, çünkü bu ifade, dünya tarihi gerçekten de herkesin dünyasının tarihi haline geldiğinde doruk noktasına varan bir sarhoşluk hissi yaratabilir kolayca. Örneğin "Burası Paris," ya da "Burası Londra," gibi ifadelerin sık sık duyulduğu radyo yayınlarında metropollerin isimlerinin zikredilmesi ucuz içki etkisi yaratır. Ancak, neden olduğu politik ve toplumsal değişimlerle birlikte dünya savaşının, özellikle de teknolojik icatların medeni denen toplumların gündelik hayatını gerçekten de sarsıp dönüştürdüğü de inkâr edilemez. Bu gelişmelerin bizim burada ele aldığımız alanda, görelilik teorisinin fizikteki etkisine benzer bir etkisi vardır. Einstein sayesinde uzay-zaman sistemimizin sınır kavram haline gelmesi gibi, tarihin verdiği uygulamalı ders sayesinde de başına buyruk özne sınır kavram haline geldi. Çok yakın bir geçmişte insanlar her bireyin eyleme gücü olduğuna inanmalarını imkânsız kılacak kadar ısrarla kendilerinin ve de diğerlerinin değersizliğini deneyimlemeye zorlandı. Oysa savaş öncesi yılların burjuva yazınının temelinde tam da bu egemen güç varsayımı yatıyordu. Eski roman biçiminin kapalılığı bu varsayımsal bireyselliği yansıtır; bu biçimin ele aldığı sorunsal da her zaman bireyseldir. Yaratıcı sanatçının, herhangi bir bireysel referans sisteminin nesnel anlamına duyduğu güven, geri dönmemecesine kayboldu. Gelgelelim, bu sabit koordinat ağının ortadan kalkmasıyla birlikte, bu ağ üzerinde çizilen bütün eğriler de tasvir formunu yitirdi. Yazarın kendi benliğine başvurma olanağı azaldıkça, dünyanın yazara sunduğu destek de azalır; çünkü bu iki yapı birbirini belirler. İlki görelileşmiş, ikincisiyse içerik ve figürleriyle birlikte belirsiz bir yörüngeye fırlatılmıştır. Bugün romanın krizinden bahsediyor olmamız boşuna değil. Bu kriz bireyin ve antagonistlerinin konturlarının silinmesiyle birlikte romanın bugüne kadarki kompozisyon biçiminin hükmünü yitirmesinden kaynaklanır. (Buradan hareketle bir sanat biçimi olarak romanın tarihe karıştığını söyleyemeyiz. Roman bu krizden karmaşa içindeki dünyaya uyarlanmış bir biçimle çıkabilir, yani karmaşanın kendisi epik bir biçim kazanabilir.)

Bulanıklaşıp kavranamaz hale gelmiş bir dünyada tarih'in akışı başlı başına bir konu olup çıkar. Başımıza olmadık belalar açan tarih, biçimsizlik ve biçimlendirilemezlik okyanusunda bir kara gibi yükselir. Kendisini tarihçiler gibi doğrudan ele alamayan, almak da istemeyen günümüz yazarları için tarih, göz önündeki kahramanların hayatında yoğunlaşmıştır. Biyografilerin bu kahramanları konu edinmesinin altında kahramanlaştırma kültü değil, meşru bir yazınsal biçime duyulan ihtiyaç yatar. Nitekim, tarihte etkili olmuş bir hayat, mevcut koşullar altında bir düzyazı oluşturmaya uygun bütün unsurları içerir. Düzyazının kayda geçirdiği varlık, dokunulmazlığı kuşku götürmez olan tarihin işleyişinin kristalleşmesidir. Hem, konu edinilen gerçek kişinin tarihsel önemi eserin nesnelliğini garanti etmez mi? Edebi biyografi yazarları başka yerlerde boşuna aradıkları, onları öznelliğin keyfiyetinden kurtarıp destek olacak geçerli referans sistemini sonunda bu tarihi kişilikte bulduğunu düşünür. Biyografinin bağlayıcı karakteri olgulara dayalı olmasının ürünüdür kuşkusuz. Bir biyografinin başkişisi gerçekten yaşamış ve bu yaşamın bütün yönleri belgelerle ortaya konmuştur. Eskiden düzyazıda uydurulmuş bir anlatıyla sağlanan öz, doğruluğu belgelenmiş bir hayatla yeniden ele geçirilir. Bu sırada kompozisyon da garantiye alınmış olur. Tarihsel her figürün zaten kendine özgü bir biçimi vardır çünkü. Belli bir zamanda başlar, dünyayla çatışma içinde gelişir, kontur ve içerik kazanır, yaşlandıkça geriler ve sona erer. Yazar kendi şemasını geliştirmek zorunda değildir dolayısıyla; bulmak zorunda olduğu şema, böyle bir işi yapacak başka herkes için olduğu gibi önünde hazırdır. Ticari amaçla seri üretim basılan biyografilerden olmadığını varsayarsak, bir biyografiyi çekici kılan, işleri kolaylaştırması değil, yazarın vicdanını rahatlatmasıdır. Çünkü bugün biyografi, romanla, ancak, serbestçe dalgalanan romandan farklı olarak biçimini belirleyen konuları ele aldığı için boy ölçüşebilmektedir. Biyografinin önemi şudur: Günümüzün sanat uygulamalarının yarattığı kaosun içinde gerekli görünen tek düzyazı biçimini temsil eder.

Varlığının sürekliliğini tehdit eden her bilgiyi ve biçim sorununu ister istemez reddetmek zorunda olan yerleşik burjuvazinin düzyazı biçimlerinden biridir biyografi. Burjuvazi, tarihin gücünü iliklerine kadar hisseder, bireyin anonimleştiğinin de gayet farkındadır ama fizyonomik deneyimlerin şiddetiyle kendini dayatan bu içgörülerden mevcut durumu aydınlatmaya yarayacak bir sonuç çıkaramaz. Kendini korumak için durumla yüzleşmekten kaçınır. Yeni burjuvazinin yazınsal seçkinleri ne gerçekten materyalist diyalektiğin içyüzünü anlamaya yanaşır ne alt sınıfların etkisine açıktır ne de vardığı sınırların ötesine geçerek sınıfının dışında kalan dünyaya tek bir adım atmaya cesaret eder. Oysa ancak koruyucu her türlü ideolojik kabuktan sıyrılarak içinde bulunduğumuz toplumsal yapının kırılma noktasına yönelmeleri ve bu ileri konumdan gerçekliğin cisimleştiği toplumsal güçlerle alakadar olmaları ayaklarının yere basmasını sağlayabilir. Gerçek bir sanat biçimi sağlaması mümkün olan bilgi ancak ve ancak böyle bir konumdan elde edilebilir. Sanat biçiminin ihtiyaç duyduğu geçerlilik ancak ve ancak burada gelişmesi mümkün olan en ileri bilincin ifadelerine atfedilebilir çünkü. Yazınsal bir biçim ona destek veren böyle bir bilinçten doğup gelişebilir; ya da bu bilinçten doğmaz ve içinde bulunduğumuz zaman diliminde yazınsal yaratıdan mahrum kalırız (Yukarıda karmaşanın kendisinin epik bir biçim kazanabileceğini söylemiştik. Şimdi şunu da ekleyebiliriz: Karmaşanın içyüzünü gören en ileri bilinç sayesinde mümkündür bu ancak). Yeni burjuvazinin yazınsal biçimi olarak biyografi kaçışın göstergesidir, ya da daha doğrusu, kaçınmanın. Biyografi yazarları, burjuvazinin varlığını sorgulayan bilgi tarafından foyalarının açığa çıkarılmaması için dünya olaylarının onları getirdiği eşikte önlerinde bir duvar varmış gibi durur. Biyografi örnekleri incelendiğinde, bu eşiği aşmak yerine burjuva dünyasının iç bölgelerine geri kaçtıkları görülür. Biyografiler tarihin işleyişini göz önüne alır almasına ama geçmişe bakarken yollarını öyle kaybederler ki oradan çıkıp da şimdiye gelemezler bir daha. Tarihteki büyük isimler arasından yaptıkları seçim özensizdir ve kesinlikle güncel durumu dikkate almaz. Savaştan önce düzyazının karakteristik unsurlarından biri olan psikolojiden kurtulmaya çalışırlar ama ele aldıkları konunun görünüşteki nesnelliğine rağmen belli ölçüde yine eski psikolojik kategorileri kullanırlar. Şüpheli bir bireyciliği arka kapıdan kovar, resmi olarak onaylanmış bireyleri yeni bir bireyciliğin ana kapısından geçirerek burjuvazinin salonuna kadar eşlik ederler. Böylelikle ikinci bir hedefe daha ulaşmış olurlar: kitlelerin derinliklerinden doğan bir yönetim biçiminin üstü kapalı reddine. Yazınsal biyografi, sınırın gerisinde kalmış bir sınır fenomendir.

Biyografinin sırf kaçış olmanın ötesinde bir anlamı daha vardır. Burjuvazinin bugün bir geçiş sürecinde olduğu nasıl kesinse, her icraatinin çift anlamlı olduğu da kesindir. Burjuvazinin varlığını korumak amacıyla giriştiği bu icraat, geçişin gerçekleştiğini istemeden de olsa doğrular. Göçmenlerin eşyalarını toplaması gibi, burjuva yazını da yakında eski yerinde olmayacak olan bir hanenin eşyalarını toplar. Biyografilerin büyük bölümünün varlığını borçlu olduğu kaçış motifi kurtarma motifiyle gölgelenir. Bireyciliğin sonunun geldiğinin bir kanıtı varsa, bu kanıt kaidelerini günümüz yazınının yükselttiği büyük şahsiyetler müzesinde görülebilir. Bu yazının devlet adamlarının hepsine el atan fark gözetmez tutumu, zamana uygun seçim yapma kabiliyetsizliğinin işareti olduğu gibi kurtarıcıların acelesini de gözler önüne serer. Belleğin imgelerin hepsini bir tuttuğu ve kendi kendine tahammül edebildiği bir sergi oluşturmaya çalışırlar. Şu ya da bu biyografinin ne kadar şaibeli olduğu fark etmez: hepsi bir arada ayrılışın ışıltısını yayarlar.

Görebildiğim kadarıyla, diğer tüm biyografilerden temel olarak farklı yalnızca bir biyografik eser var, o da Troçki'nin biyografisi.(1) Bu eser, edebi biyografinin uyması gerektiği söylenen kurallara uymuyor. Bu eserde tarihi kişiliğin hayatının ele alınış tarzı, içinde bulunduğumuz duruma ilişkin bilgiden kaçınmanın bir aracı değil, aksine bu durumu aydınlatmaya yarıyor. Bu yüzden de burjuva yazınının hedeflediğinden farklı bir birey beliriyor bu otoportrede. Kendine ait bir gerçeklik iddiası olmayan, ancak gerçekliğin karşısında saydam kalarak gerçek olabilen ve bu bakımdan eskide kalmış bir birey. Bu yeni birey ideolojilerin sisli sahasının dışında kalır: genel kabul görmüş güncel zorunluluklar adına kendini geri çektiği ölçüde var olur yalnızca.

Notlar