Elif Türkölmez, “Özlüyorum, o halde varım”, Radikal Kitap Eki, 19 Mart 2010

Çağdaş bir Rus deyişine göre geçmiş, gelecekten çok daha tahmin edilemezdir. Tahmin edilemezliği, onu tekinsiz kılar. Geçmişin tüm tekinsizliğine rağmen, hatırlamak büyülü bir huşu anıdır, lezzetlidir, haz verir. Donarak ölenin bedensel durumu gibidir, ‘hatırlayan’ın yavaş yavaş maziye gömülen zihninin durumu. Ne gam!

Svetlana Boym’un Nostaljinin Geleceği adlı kitabı, kendisi ne kadar çoksa inkârının da o denli hararetli olduğu ‘nostalji’ üzerine bir başyapıt. Bugüne kadar ancak modernleşme çalışmalarında, romantizm konusu işlenirken şöyle bir değinilen ‘nostalji’, bu kitapta başlı başına bir ‘çalışma alanı’na dönüşüyor ve bu yönüyle ‘nostalji’ sevdalılarını pek mesut ediyor. Böyle bir çalışmanın, yeni ‘nostalji çalışmaları’na önayak olması umudu bile, ‘nostaljiyi’ bir çeşit ‘kötü söz’ ya da ‘samimi bir hakaret’ sayanlara cevap niteliğinde. Sözcüğün sık sık hor görüldüğü zamanlarda Alman sosyolog Charles Maier, “Sanat için kiç neyse, hafıza için de nostalji odur” dememiş miydi?

Doktorlara göre nostalji

Boym, kendisinin de uzun süre kavrama önyargıyla yaklaştığını anlatıyor. Sovyetler Birliği’nden ABD’ye göç eden bir ailenin çocuğu olarak yazar, o tekinsiz sularda değil yüzmek, bulanık nostalji suyuna ayaklarını bile sokmak istemiyor. Nostalji ona bir zaman kaybı ve boyunu aşan bir lüks gibi görünüyor. Sonradan başkalarında da öyle olduğunu göreceği üzere, bu konu onun için bir tabu. Göçmenlerle yaptığı çalışmalardan sonra ‘nostaljiden kaçış olmadığını’ anlayan Boym, konuya bu kez derinlemesine dalmaya karar veriyor. (Nostaljinin hak ettiği de budur ama, derinlere dalmadıkça gerçek zevk çıkmaz ortaya. İnsanın gözü dalar ya, işte o zaman gelip gidiyordur bir yerlere, anlayın, göz dalması iyidir!)

Nostalji nostos (eve dönüş) ve algia (özlem), nostalgia-artık var olmayan veya hiç var olmamış bir eve duyulan özlemdir. Nostalji bir yitirme ve yer değiştirme duygusudur, ama aynı zamanda insanın kendi fantazisiyle arasındaki aşk ilişkisidir. Nostaljik sevgi ancak uzun mesafeli bir ilişkide yaşayabilir. Boym, nostalji için reçete talep edilen zamanlardan söz ediyor. 17. yüzyılda hüzün nöbeti geçirenlere, ateş ya da öksürüğe yazıldığı gibi ilaç yazıldığı zamanlardan... İsviçreli doktorlar afyon, sülük ve İsviçre Alpleri’ne seyahatle nostalji belirtilerinin çaresine bakılabileceğine inanıyorlardı. 21. yüzyıla gelindiğinde ise bu geçici hastalık, çaresi olmayan modern bir hale dönüştü. 20. yüzyıl tarihi fütürist bir ütopyayla başlamış, nostaljiyle sonlanmıştır. Geleceğe olan iyimser inanç, 1960’larda modası geçmiş bir uzay gemisi gibi bir kenara atılmıştır. Nostaljinin ütopik bir boyutu vardır, ancak artık geleceğe değildir bu boyut. Bazen nostalji geçmişe de değil, yan tarafa yöneliktir. Nostaljik kişiler zaman ve mekânın geleneksel sınırları içinde boğulduklarını hissederler.

19. yüzyılda iyimser doktorlar nostaljinin evrensel ilerleme ve tıptaki gelişimle birlikte düzeleceğine inanıyorlardı. On sekizinci yüzyıldan itibaren, nostaljiyi araştırma görevi bu imkânsız görev- doktorlardan şairlere ve filozoflara geçti. Hastalık belirtisi, bir duyarlılık göstergesi olarak ya da yeni yurtseverlik duygusunun bir ifadesi olarak görülür oldu. Nostalji sözde bir nekahet hikâyesi olarak değil, geçmişle bir aşk ilişkisi yeni bir edebi tür kapsamında ele alınmaktadır artık. Nostaljinin yeni sahnesi muharebe alanı ya da hastane koğuşu değil, düşünceli gölcükleri, hareketli bulutları ve ortaçağ ya da antikçağ kalıntılarıyla puslu manzaralardır.

Nostalji 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde kamusal bir üslup ve mekân kazandı. Özel koleksiyonlar insana başka zamanları ve mekânları tahayyül etme ev içinde hayallere ve koltuk nostaljisine dalmayı mümkün kılıyordu. Benjamin 19. yüzyıl Paris’indeki burjuva evlerini, bir yandan nostaljiyi özelleştirirken, diğer yandan kamusal yapısını çoğaltan, dolayısıyla ulusal ve kişisel evleri iç içe geçiren minyatür bir tiyatro ve müze olarak betimler.

Boym’un bu kitabı, tabii ki Ferit Burak Aydar’ın iyi çevirisiyle, Türkçe nostalji çalışmaları yapılması için ilham veriyor. ‘Tedavi Edilen Askerlerden Tedavi Edilemeyen Romantiklere: Nostalji ve İlerleme’, ‘Tarih Meleği: Nostalji ve Modernlik’, ‘Dinozor: Nostalji ve Popüler Kültür’, ‘Yeniden Kurucu Nostalji: Komplolar ve Kökenlere Dönüş’, ‘Düşünsel Nostalji: Sanal Gerçeklik ve Kolektif Hafıza’, ‘Nostalji ve Komünizm Sonrası Hafıza’, ‘Sanal Başkent Berlin’, ‘Göçmenlerin Hatıra Eşyaları’ ve ‘Vladimir Nabokov’un Sahte Pasaportu’ gibi bölümlerle Boym, hepimize iyi bir nostalji ziyafeti çekiyor.