Karin Karakaşlı, “Geçmiş özlemli gelecek hayali”, Milliyet Kitap Eki, 16 Ocak 2010

Kimi kavramların kaderinde, sadece belli bir akademik alanla sınırlı kalmayıp farklı anlamlar kuşanmak yer alır. Nostalji de işte böylesi kavramlardan biri. Harvard Üniversitesi Slav Dilleri ve Edebiyatları bölümünde öğretim üyeliğinin yanı sıra çeşitli sergiler de açan sanatçı-yazar Svetlana Boym, Nostaljinin Geleceği başlıklı kapsamlı incelemesinde nostaljiyi geçmişten günümüze tarihsel bir perspektif içinde ele alırken kültürel ve sosyal boyutlarıyla da kavrama umulmadık derinlikler katıyor.

Ferit Burak Aydar’ın çevirisiyle Metis Yayınları’ndan çıkan kitabı, özenli bölümlemesi ve fotoğraflarıyla Savaş Kılıç yayıma hazırlamış. Mesleğinde farklı disiplinleri buluşturan ve Sovyetler’den ABD’ye uzanan kişisel hikâyesiyle Svetlana Boym, tam da nostaljinin çok katmanlı yapısını ortaya koyacak bir harman oluşturmuş.

Yurt özlemi hastalığı

“Çağdaş bir Rus deyişine göre, geçmiş gelecekten çok daha tahmin edilemez hale gelmiştir. Nostaljinin temelinde bu tuhaf tahmin edilemezlik yatar. Nitekim dünyanın dört bir yanındaki nostaljikler tam olarak neyi özledikleri sorulsa, söylemekte zorlanırlar,” diyen Boym, yurtdışında savaşan İsviçreli askerlerin 'yurt özlemi hastalığı'nın adı olarak teşhis edilen nostaljinin tedavi edilebilir bir hastalık olarak kabul edildiği geçmişten bugüne uzanarak sürdürüyor kavramsal yolculuğunu. Kavramın farklı dillerdeki etimolojik çağrışımlarından da beslenen bölüm, yeniden kurucu ve düşünsel nostalji ayırımıyla okuru, nostaljinin çiftyönlü sorunsalı ile yüzleştiriyor.

Nostaljinin elbette zamansal ve mekânsal izdüşümleri de var. “Nostalji nostos (eve dönüş) ve algia (özlem), nostalgia– artık var olmayan veya hiç varolmamış bir eve duyulan özlemdir. Nostalji bir yitirme ve yer değiştirme duygusudur ama aynı zamanda insanın kendi fantazisiyle arasındaki aşk ilişkisidir,” diyen Boym, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde kavramın ayaklarını yere bastırmak üzere, pek çok yıkımdan sonra yeniden kurulan St. Petersburg, Moskova ve Berlin gibi kentlerin coğrafyasında hepimizi mimari, edebi ve toplumsal bir gezintiye çıkarıyor.

Elbette bu denli derinlikli bir kavramı sadece sosyoloji ya da psikoloji üzerinden açıklamaya çalışmak yeterli gelmeyecektir. İşte üçüncü bölüm, Nabokov, Brodski ve Kabakov gibi modern sanatçıların peşinden bizi sürükleyerek Boym’un tabiriyle “Hiç geri dönmeyen sürgünlerin hayali anayurtlarını irdeliyor”. Bireysel tercihlerden toplumsal kimlik oluşumuna uzanan bir patikada, yazarın modern dışı olarak tanımladığı yeni bir eleştirel düşünce geleneğinin izleri de yine bu bölümde mevcut.

Nostalji diktatörlüğünün tek panzehiri

Tuzakları, komplo meyilleri ve popüler kültürün parçası olan sığ yanlarıyla nostaljinin sıkıntılarına da dikkat çeken Svetlana Boym, kendi arayışlarını da kattığı edebi, akademik, eleştirel, öznel bir dilin tüm olanaklarını nostaljinin çelişkilerini sunmanın aracına dönüştürmüş. Vardığı çıkarım da bu durumda son derece ikna edici bir sahiciliğe sahip: Nostalji diktatörlülüğünün tek panzehiri olarak nostaljik muhalefeti öneren Boym, nostaljinin içindeki sanal boyuta karşı tutturulacak eleştirel mesafenin ipuçlarını sunuyor. Ya da mizahi bir dille söyleyecek olursak “Nostaljinin nesnesi göründüğünden daha uzaktır.” Anımsanan, asla hatıranın içinde hakikat değil, onun yeniden kurgulanmış versiyonudur ne de olsa.

Dolayısıyla Boym temkini elden bırakmamak koşuluyla nostaljinin sığınağında bulunabilecek geleceği paylaşıyor bizimle. “Nostalji hem bir toplumsal hastalık hem de yaratıcı bir duygu, hem zehir hem de ilaç olabilir. Hayali memleket rüyaları gerçeğe dönüşemez ve dönüşmemelidir. Bugünün ilerleyen siyasi ve toplumsall koşuları üzerinde gerçeğe dönüşen peri masalları olarak değil, idealler olarak daha önemli bir etkiye sahip olabilirler.”

Hatırlamak ve unutmakla bunca derdi olan bizim coğrafyada da Nostaljinin Geleceği, çok söyleyecek sözü olan bir kitap. Hatıralarıyla kucaklaşarak geleceği kurmaya cesareti olanlar, bu klavuzluğu sevinçle karşılayacak.