“Kitaba Dair”, s. 7-11

Bu kitap, 2001'de yine Metis Siyahbeyaz'da yayımlanan Azınlık Gençleri Anlatıyor kitabının devamı olarak düşünülmeli. O kitabın amacı Türkiye'de yaşayan Ermeni, Yahudi, Rum ve Süryani gençlerin, toplum içinde karşılaştıkları davranışları ortaya çıkarmaktı. Kitap, en küçüğü 22, en büyüğü 38 yaşında olan 46 gençle konuşularak hazırlanmıştı. Kitabın tarihsel bilgiler verilen bölümünde de son yüzyılda, Türkiye topraklarındaki gayrimüslim nüfus azalmasının nedenleri anlatılmıştı.

Elinizdeki çalışmanın amacı ise 60 yaşından büyük Ermeni, Yahudi ve Rum Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının yaşadıklarına ışık tutmak. Çünkü bu kişilerin geçmişleri geleceklerinden uzundu. Bu çerçevede 1916 ile 1942 yılları arasında doğmuş 15 kişiyle görüşüldü. Görüşülen kişilerin en yaşlısı “Edirne 1333” (Miladi 1915) doğumlu İlya Beyar, en genci ise 1942 doğumlu adının açıklanmasını istemeyen bir Rum.

Bu çalışmada görüşülen kişilerden, doğdukları günden bugüne kadar yaşadıklarını anlatmalarını istedik. Bu yöntem, toplumun yaşadıklarının bireylerin yaşadıklarının toplamı olduğu gerçeğinden hareketle tercih edildi. Türkiye'de azınlık olarak yaşayan ve en genci 60 yaşında olan bu insanlar –özel nedenleri bulunan ikisi dışında– bu çalışma için ad ve kimliklerini açıklayarak yaşamını anlattı. Hepsi 6-7 Eylül olaylarının tanığı olan; Varlık Vergisi'yle ilgili doğrudan ya da dolaylı anıları bulunan bu kişilerin, kimliklerinin açık olması nedeniyle her şeyi tüm çıplaklığıyla anlatamamış olabilecekleri de dikkate alınmalı. Bir başka deyişle Rum'u, Ermeni'si, Yahudi'si ve Süryani'siyle 110 bin kişilik gayrimüslim topluluğun yaşadıklarının 15 kişinin anlatımıyla dile getirilemeyeceği gözden ırak tutulmamalı.

Kitabın en önemli eksiği, Süryani topluluğundan konuşmayı kabul eden kişi bulunamaması. Süryani toplumunca tanınan kişilerin araya girmesi ve aylarca süren çabalarımıza karşın İstanbul'da, Mardin ve Midyat'ta hiçbir Süryani görüşmeyi kabul etmedi. Görüşme için kapısı çalınan kişiler arasında Süryanileri temsile yetkili olanlar da bulunuyordu. Ancak iyi niyetli girişimler, hiç de haksız olmayan çekingenliklerini gidermeye yetmedi.

Bu eksiklik “Anadolu'da gayrimüslim olarak yaşamak nasıldır?” sorusunun yanıtsız kalmasına yol açtı. Çünkü Süryanilerin çok büyük bölümü, Mardin veya Midyat'ta doğmuş ve son yirmi yılda İstanbul'a göç etmiştir. Dolayısıyla Anadolu'da gayrimüslim olarak yaşamaya dair anıları henüz tazeliğini korumaktadır.

Çalışma değerlendirilirken ele alınan konuların psikoloji, sosyoloji ve tarih bilimleriyle bağlantıları olsa da bunun bir gazeteci çalışması olduğu unutulmamalı. Anlatılanların, anlatanları bağladığı, gazeteci olarak yapılanın, bir aktarım olduğu göz önünde tutulmalı.

Yöntem

Azınlık Gençleri Anlatıyor adlı kitapta görüşülen kişilerin adları, açık konuşmalarını sağlamak amacıyla gizlenmişti. Bu kitapta ise görüşülen kişilerin adlarının açıklanması esas alındı. Yaşlıların canlı tarih olduğu ve yaşadıklarının Anadolu'nun ortak tarihini oluşturduğu yaklaşımıyla hazırlanan kitapta görüşmelerin tamamı video kasetlere de kaydedildi. Ancak iki kişi, toplumları içinde yüklendikleri görev nedeniyle kayıt yapılmasını ve adlarının açıklanmasını istemedi. İsteklerine uyuldu.

Görüşülen kişilere tanıdıklar aracılığıyla ulaşıldı. En az 60 yaşında olmak, Türkiye'de yaşamak, görüşmenin ilk şartı sayıldı. Görüşmeler genellikle iki turlu yapıldı. 13 kişi, telefonla ya da yüz yüze yapılan ilk görüşmenin ardından “ret” yanıtı verdi. Üç kişi, kararlaştırılan randevu sırasında görüşme yapmak istemediğini açıkladı. İki kişi de çeşitli nedenlerle çalışmanın kapsamı dışında bırakıldı.

Dokuz kişiyle yapılan ilk görüşmelerde, çalışmanın amacı anlatıldı. Bu kişilere ortak tanıdıklar aracılığıyla ulaşılmasına karşın görüşmenin koşulları ele alındı. Ki bunlar soruların önceden bildirilmesi, görüşmenin metninin görülmesi gibi isteklerdi. İlk görüşmeler sonucu sadece yedi kişi kayıtla görüşmeyi kabul etti. Geri kalan altı kişiyle ilgili kayıtlar, ilk görüşmede gerçekleştirildi. İki kişi ise yaşamını kayıt yapılmaması koşuluyla anlattı.

Bunun yanında Yunanistan'a göç etmiş bir kişiyle anlattıkları kitaba dahil edilmemek koşuluyla görüşüldü. İki kişiden de içinde bulundukları toplum hakkında bilgi alındı.

Görüşmelerde anlatımların açıklığa kavuşturulması için benzer sorular farklı anlarda tekrar tekrar soruldu. Bunlara verilen yanıtlar tek yanıtta toplandı. Anlatılanlar, tekrarlar dışında hatalarıyla yer aldı.

Çalışmaya katılması için yapılan görüşmelerde, karşımızdakilerin en belirgin tavrının güvensizlik olması dikkatimizi çekti. Bazıları ikna görüşmesi sırasında bu sorunu aştı. Bazıları ise kayıtlı görüşmeyi kabul etmelerine karşın güvensizliği kıramadı. Güvensizlik yaşayanların kaygıları, anlatımlarına da yansıdı. Geçmişte olanlar nedeniyle hak verdiğimiz bu kaygının, bazı olayların detaylarının gizlenmesine yol açtığı izlenimi edindik. Ancak yaşadıklarından kaynaklanan güvensizlik, komşuları, ev sahipleri, müşterileri gibi tek tek Türklerle, Müslümanlarla olan ilişkilerini zedelememişti.

Dikkatimizi çeken bir başka nokta görüşülenlerin bazılarının, gayrimüslimlere yönelik uygulamaların, bir zorunluluk olarak yaşandığına kendilerini inandırmış olmalarıydı. En azından böyle düşündüklerini inandırıcı biçimde söylüyorlardı. Bu sorunlar nedeniyle Türkiye'nin yurtdışında zor durumda kalmasına da razı olmuyorlardı. Onlara göre, yaşanmış bir şeyler vardı ama bunlar, aile içi bir sorundu ve ev dışına taşınmadan çözülmeliydi.

Bu kişilerle yaptığımız görüşmelerde edindiğimiz bir diğer izlenim de hemen hepsinin ortak özelliğinin ders verecek kadar vatanperver olmaları ve üzerinde yaşadığımız topraklara bağlılıklarıydı.

İlerideki sayfalarda anlatılanların tamamı yaşandı. Ancak Türkiye Cumhuriyeti'nde yaşananların sadece anlatılanlarla sınırlı olmadığı göz ardı edilmemeli...