Giriş, s. 11-15

Bu çalışma, ülkemizdeki kültürel-politik sürecin kimi ivedi sorunlarının olabildiğince nesnel bir yaklaşımla gözden geçirilmesi girişimidir. Elbette okur, dıştan bir gözlemci ya da uzak dönemler tarihçisi değil, bir çağdaş olan yazarın erişebildiği nesnelliğin derecesi hakkında kendi yargısını verebilir.

Yine de, daha başlarken şu soru yöneltilebilir: Yazar "kültürel-politik süreç"le gerçekten ne anlatmak istiyor; başka bir deyişle, bu kitap neye ilişkindir? Yazarken yüz yüze kaldığım soru buydu ve yanıtı ancak kitabı bitirdiğimde –az çok– buldum gibi geliyor. Bu yüzden, pek doğal olarak, okuru yanıtı kitabın içinde aramaya davet edebilirdim. Ama onu yazarın katetmek zorunda kaldığı yolun hepsini, daha kısa sürede olsa bile, geçmeye zorlamak çok zalimce olurdu. Bunun için hemen başlarken, kimi çok önemli açıklamaların yapılması gerekiyor.

Kültür, en karmaşık kavramlardan birisidir. Bu sorunla ilgili değişik bakış açılarını çözümlemiş olan kimi Amerikalı düşünürlerin "bol tanım ama çok az kuram"(1) bulunduğu sonucuna ulaşmaları pek rahatlatıcı değildir. Kültür –zaman, insan ya da ulus gibi– "kaypak" bir kavramdır. Bu kitaba yine bir "formül"le başlamak, yalnızca ümitsiz bir kibirlilik gösterisi olmakla kalmaz, yararsız bir işlemdir de. Tanımlar yaratmaktansa, kitapta incelenen sorunun özüne yakından göz atmak daha iyi bir fikirdir.

Bu konuda beni ilgilendiren, "kültürel alan"ın bütünü (felsefe, sanat, bir noktaya dek bilim ve eğitim, gelenekler, vb.) değil, yalnızca Batı sosyolojisinde "politik kültür"(2) kavramıyla anlatılan şeydir. Bu demektir ki, geniş anlamda "kültürel alan"a belirli, dar bir açıdan bakılacaktır.(3) Bu konuda ilginç yazıları olan Archie Brown, terimin gerçek anlamıyla "politik kültür, en geniş toplumsal anlamdaki 'kültür'den ayrılmaz" der. "Tersine, daha genel kültürel değerler ve yönelimlerle yakından ilintilidir."(4) Bu yüzden, politik kültürü genelde kültürün bir parçası, politik ideolojiyi de toplumumuzun tüm tinsel yaşamının bir parçası olarak ele almak –ve karşı yönde, genel kültürel süreçleri politik çatışma bağlamında incelemek– son derece doğaldır. "Politik kültür," diye yazar Amerikalı tarihçi R. Tucker, "bir kültür biçimi olarak politika ve bir toplumun daha geniş kültürüyle ilintili politik faaliyet" demektir. Bu da,

"...bu disiplinin merkezi konusu sayılabilir. O zaman politik kültürü politik bir sistemin özelliği diye ele almak yerine, bir toplumun politik sistemini kültürel bağlamda, yani, politik roller ve onların iç ilişkileri, politik yapılar, vb. dahil, gerçek ve ideal bir kültürel kalıplar bütünü olarak görürüz."(5)

Toplumumuzda gerçekleşen belirli süreçleri incelerken böyle bir yaklaşım çok üretken görünür, ama ne yazık ki Batılı uzmanlar politik kültürü, nasıl evrim geçirdiğine daha az dikkat ederek, oldukça oturmuş ve durağan bir şey gibi çözümlerler ve muhalefet ile yarı-muhalefetin eğilimlerinden çok daha fazla, toplumumuzun resmi üst çevrelerinin kültürüne ilgi gösterirler. Bu nedenle, o tür incelemelere eşlik eden Batılı "politik kültür" ifadesi yerine, "kültürel-politik süreç" ifadesini kullanmanın daha uygun düşeceğini sanıyorum. Bu ifadeyle, doğal bir bileşenini politikanın oluşturduğu bütün bir tinsel yaşam sürecini kastediyorum.

Sanat, eleştiri, felsefe, tarih ve politika birbirlerinden yalıtılmış biçimde bulunmazlar. Sürekli ilişki içindedirler ve birbirleriyle iç içe geçerler. Aynı zamanda, geniş anlamda tek bir tinsel yaşam sürecini, dar anlamdaysa kültürel-politik bir süreci oluşturuyor sayılabilirler.

Benim görüşümce, değişik yasal –önemli bir ölçüde de yasadışı– "muhalefet" (Anglo-Amerikan kuramcılarının isimlendirdikleri gibi "dissent") biçimleri kültürel görüngüler alanına aittir. Daha da önemlisi, yasal sanat, felsefe, tarih, eleştiri ve genel olarak "kültürel alan"daki çeşitli süreçler, ülkemizde politik anlam kazanmıştır. Rus entelijensiyasının bu "politik kültür"ü –bütün olarak "kültürel muhalefet"le birlikte– sistemli bir biçimde incelenmeyi hak eder. Bu konuda da kabarık sayıda çalışma bulunmasına karşın (zamanında hepsinin bana büyük yardımları dokunmuştur), konuya kapanmış gözüyle bakılamaz.

Bir düşünce nesnesi, bir dünya görüşü ve tinsel yaşamda nesnel bir unsur olarak politikanın önemi, belki Reformasyon çağından beri sürekli artmıştır. Toplumun kendisi politikleştiği için bunda şaşırtıcı bir yan yoktur. Özellikle yirminci yüzyılda belirginleşmiştir bu durum. George Orwell şöyle yazmıştı:

"Politik bir çağdır bu. Savaş, faşizm, toplama kampları, lastik coplar, atom bombaları, vb. gündelik olarak üzerinde düşündüğümüz, dolayısıyla büyük ölçüde, açıkça isimlendirmediğimiz zaman bile, üzerinde yazdığımız şeylerdir. Bundan kaçınamayız. Batan bir gemideyseniz düşünceleriniz de batan gemilerle ilgili olur."(6)

Kuramsal açıdan bu çelişkiden iki çıkış yolu olabilir. Ya, totaliter bir toplumda, politika her türlü tinsel yaşam biçimini soğurup her yönüyle kendine bağımlı kılar; ya da, demokratik sosyalist bir toplumda, politikanın kendisi, son çözümlemede, genel "ideolojik" süreçte çözülür (elbette dar anlamıyla politik ideolojiden söz etmiyorum). Marx'a göre politik faaliyet, zaten hem kuramsal hem pratik olarak, bir tür uygulamalı felsefeydi.

Bu yüzden bu çalışmada bizi ilgilediren, politika "ve" kültürü ele almak değil, politikayı kültürün parçası olarak, ya da tersine, kültür ve sanatı politik etmenler olarak incelemektir. Son olarak önümüzde bir bütün olarak toplumumuzun politik kültürünün evrimi sorunu var. Kültürel-politik süreç öyledir ki, politika ile felsefe, politika ile din, sanat ile politikleşmiş felsefe, vb. arasına net ayrım çizgileri çekemeyiz. Gözümüzü çevirdiğimiz sınır bölgesinde yalnızca etkileşim içinde bulunmakla kalmaz bunlar, tek bir varlığa dönüşmüş gibi birbirleriyle iç içe de geçerler; dahası, içlerinden birisi bir ötekisi biçiminde görünebilir.

Kültürel-politik sürecin toplum yaşamı için, toplumun geleceği açısından anlamı, kaba Marksist ya da pozitivist şemalar temelinde düşünülebilecek olandan çok daha büyüktür. Marx'ın, "üstyapı" alanına giren toplumsal bilinç, "temel"i –yani, üretim sürecinde kurulan ilişkileri– yansıtır ve yorumlar doğrultusundaki genel formülü, temel bir yasa olarak kesinlikle doğrudur. Ama özgül durumları açıklamakta, ancak genel yerçekimi yasasının, şu ya da bu hızla, belirli bir rüzgâr esişiyle, şöyle ya da böyle bir silahtan fırlatılmış, vb. bir merminin gidiş yolunu açıklayabildiği kadar yararlı olur. Her durumda çok çeşitli yasa ve etmenler etkili olur. Yalnızca genel bir tarihsel yasaya başvurmak, açıklamayı reddetmekten başka anlama gelmez. Toplumda ise hareket eden insanlar yaşadığı ve insanlar şemalara indirgenemeyeceği için daha çok geçerlilik taşır bu. Yani bilinç, Marx'ın en yerinde formülasyonlarından birinde belirttiği gibi, basitçe dünyayı yansıtmakla kalmaz, onu yaratır da. Yeri gelmişken, bu, "üstyapı"nın "temel"i etkilemekle yetinmediği demektir: Ona nüfuz eder ve kimi zaman o olur. Çünkü, yanılsamaları, politik görüşleri ve hatta estetik tercihleriyle insan, çok önemli bir üretici güçtür. Marx ile Engels bunu çok iyi anlamışlardı. Ayrıca Lenin'in de değerini bildiği bu konu, Gramsci'ye göre merkezi öneme sahipti. Günümüz sosyalizmi üstüne yapıtında H. H. Holz şöyle yazıyordu:

"Temel, Marksist kuramda üretimle tanımlanır. Bununla birlikte üretim, yalnızca üretici güçlerde somutlaşmış maddi şeylerden değil, aynı zamanda bu üretici güçler yardımıyla çalışan insanlardan da oluşur. Bu üretici güçler o insanların fikirleriyle uyum içinde örgütlenir. O fikirler de doğallıkla üretici güçlerin gelişmesiyle belirlenir, ama ayrıca kuramsal ve pratik geleneklerle, yaygın alışkanlıklarla, söz konusu insanların özümledikleri felsefi ve dinsel öğretilerle, sevdikleri sanat yapıtlarıyla –kısaca, insanların kültürde nesnelleşmiş kendi-farkındalıklarıyla– biçimlenir."(7)

Bunun doğruluğu, sözgelimi, Üçüncü Dünya ülkelerindeki Avrupalı (özellikle Sovyet) uzmanların yöre işçilerine en yeni donatımı kullandırtmaya çalıştıklarında uğradıkları pek çok başarısızlığa bakarak anlaşılabilir. Bu girişim başarısız kaldı (ya da tam başarı kazanmadı), çünkü gerekli kültür düzeyi eksikti, daha doğrusu, işçilerin kültür tipi mühendislerin istediğinden farklıydı.

Alt başlığından da görülebileceği gibi, bu çalışmanın SSCB'deki kültürel-politik gelişme sorununu her yönüyle kapsayan, eksiksiz bir inceleme olma iddiası yok. Yüklü miktarda malzemenin varlığı, sorunun pek çok yönü bulunması ve ona ayrılan ciddi (özellikle Marksist) incelemelerin sayısının son derece az olduğu göz önüne alındığında, böyle bir çabanın olanaklı olmayacağı anlaşılır. Bu çalışmanın görevi, kesin yanıtlar sunmaktan çok sorunları açık bir biçimde ortaya koyup formüle etmektir.

1950'li ve 1970'li yıllar arasında Sovyet toplumunda bürokrasiye karşı toplumsal protestonun başlıca omuzlayıcıları ve savunucularının (ya da bunların önde gelenlerinin) insan bilimleriyle uğraşan entelijensiya olduğu iyi bilinir. Wolfgang Leonhard'ın, SSCB'deki sınıf mücadelesinin gelişimini konu alan ve bürokrasinin potansiyel mezar kazıcılarını sıraladığı makalesinde, işçi sınıfını bu mezar kazıcıları arasında ancak dördüncü sırada gösterirken, sanatsal entelijensiyayı bilimsel ve teknik entelijensiyadan sonra ikinci sıraya yerleştirmesi rastlantı değildir.(8) Bu şema, toplumsal grup ya da sınıfların gerçek gücünü kuşkusuz yansıtmaz, ama politik faaliyetinin düzeyini gösterir.

Leonhard, yazarlarla şairlerin SSCB'de, Batı'dakinden çok daha büyük bir politik ve ahlaki rol oynadıklarını, daha çok ciddiye alındıklarını yazar.(9) M. Agurski'nin işaret ettiği gibi, "politik kavgaların alanı durumuna gelmiş olan günümüz Sovyet edebiyat ve sanatı derinlemesine incelenmeksizin, Sovyet toplumunun ciddi bir çözümlemesine varmak olanaklı değildir."(10) Kültürel-politik sürecin yıllardır neredeyse tek politik gelişme biçimi olduğu bir ülkede, başka türlü olması da beklenemezdi. Rusya'nın bağımsız muhalif düşünce geleneğinin kökleri on dokuzuncu yüzyılda, belki çok daha uzak bri geçmiştedir. Stalin sonrası devirde çok sayıda Rus entelektüeli bu geleneği canlandırma doğrultusunda kahramanca çabalara girmiştir. Gelecekte de demokratik geleneğin yok edilemeyeceğini ve eleştirel düşüncenin toplumumuzun canalıcı sorunlarına doğru yanıtlar getireceğini ümit edebiliriz artık.

Önsözleri, kitap üstüne çalışmasında yazara yardımı dokunmuş insanlara teşekkürlerle kapatmak gelenektir. Yazık ki, birçok nedenden ötürü, onlar olmaksızın kitabımın düşünülemez olacağı çeşitli dost, yoldaş ve meslektaşımın isimlerini anamıyorum. Geriye de yalnızca, Rusya'da bilimsel araştırma yapmanın ve politik tartışmalara girmenin artık devlet aleyhinde "kışkırtıcılık" sayılmayacağı günlerin gelişinin yakın olması dileğini belirtmek kalıyor.

Notlar