"Brecht Üzerine Bir Radyo Konuşması", 1930, s. 7-14

Henüz hayatta olan yazarlar hakkında tarafsız, açık ve objektif olarak konuştuğunu iddia etmekte dürüstçe olmayan, aldatıcı bir şey vardır. Her ne kadar hiç kimse bu çağdaş kişiyi saran havanın kendisini, neredeyse birini bile bilinciyle kontrol edemediği bin bir biçimde etkilemesini engelleyemezse de bu, yalnızca kişisel olmaktan çok bilimsel bir aldatıcılıktır. Tabii bu, böylesi bir sunuma kendini salıvermek ve bulanık bir dizi çağrışımda, anekdotta ve analojide şansını denemek anlamına gelmez. Tam tersine, eğer edebiyat tarihi buraya uygun düşmüyorsa, uygun olan eleştiridir. Bu da kendini her türlü ucuz asaletten ne denli uzak tutar ve eserin güncel yanlarına ne denli kararlılıkla bağlı kalırsa, bir biçim olarak o denli güç kazanır. Örneğin Brecht söz konusu olduğunda, yaratıcılığının içsel tehlikelerini, politik tavır sorununu ve hatta araklayıcılığı sessizce geçiştirmek aptallık olacaktır. Bu, onun yaratıcılığına gerçek bir yaklaşımı imkânsız kılar. Dahası, bunların yanı sıra teorik düşüncelerinin, konuşma tarzının ve hatta dış görünüşünün ele alınması, eserlerinin biçim, içerik ve etkilerini sıralayıveren kronolojik bir diziden daha önemlidir. Bu yüzden, işe en son kitabını ele alarak başlamaktan vicdan azabı duymuyoruz. Bir edebiyat tarihçisi için şüphesiz hatalı sayılabilecek bu tavır, bir eleştirmen için tümüyle haklı görülebilir; çünkü (Berlin'de, Kiepenheuer yayınevi tarafından basılan) Denemeler [Versuche] adındaki bu kitap, Brecht'in en zorlu eserlerindendir ve olayın tümünü bir çırpıda, kararlı ve doğrudan kavramaya zorlar bizi.

Denemeler'in yazarından inançlarını, kahramanlarından talep ettiği gibi, kabaca itiraf etmesini istediğimizde şunları söylediğini duyabiliriz: "Yeteneğimi özgürce kullanmayı reddediyorum. Onu bir eğitimci, bir politikacı, bir örgütleyici olarak kullanıyorum ben. Edebi tavrıma yöneltilmiş hiçbir itham yoktur ki –arakçı, kışkırtıcı veya sabotajcı– edebi olmayan, anonim, fakat planlı çalışmalarım için bir övgü olarak kabul etmeyeyim." O halde şurası açıktır ki Brecht, bugün Almanya'da, yeteneklerini ne yönde kullanacaklarını kendilerine soran ve ancak gerekliliğine inandıkları alanda kullanan, bu şart yerine gelmediğinde ise işi bırakan az sayıdaki yazardan biridir. Denemeler, Brecht'in yeteneğini uygulama noktalarıdır. Burada yeni olan, bu noktaların tüm önemleriyle belirmeleridir. Yazar, bunların uğruna "eser"ini terk eder ve çölde petrol sondajına başlayan bir mühendis gibi, tüm etkinliğini bugünün çölündeki iyice belirlenmiş noktalara yöneltir. Burada bu noktalar tiyatro, anekdot ve radyodur – diğerlerine daha sonra sıra gelecektir. "Denemeler'in yayınlanışı," diyor yazar, "belli çalışmaların kişisel deneyimler olmaktan (bitmiş eser niteliğini taşımaktan) çok, belirli kurum ve kuruluşları kullanmaya (dönüştürmeye) yöneldikleri bir zamanda gerçekleşti." Yenileştirmelerin duyurusu değil, yeniliklerin tasarıları yapılmaktadır. Burada edebiyat, yazarın dünyayı değiştirme isteğinde olmayan, ılımlılıktan yana geçmiş duygularından bir şey beklemez artık. Bilir ki tek şansı, dünyayı değiştirmek denen karmaşık süreçte bir yan ürün olabilmektir; ve burada böyledir. Hem de paha biçilemez bir yan üründür. Asıl ürün ise yeni bir tavırdır. Lichtenberg(1) şöyle der: "Önemli olan, kişinin neye inandığı değil, inandığı şeyin onu ne yaptığıdır." Brecht'in tavır dediği işte budur. Yenidir ve en yeni olan yanı da öğrenilebilirliğidir. "Bay Keuner' in Öyküleri [Geschichten vom Herrn Keuner] adlı ikinci deneme, jestleri alıntılanabilir kılma girişimini temsil eder," der yazar. Fakat alıntılanabilen yalnızca Bay Keuner'in tavırları değildir; alıştırmalar yoluyla, Lindberglerin Uçuşu'ndaki(2) [Flug der Lindber-ghs] öğrencilerin ve bencil Fatzer'in tavırları da alıntılanabilir. Üstelik yalnızca tavırlar değil, onlara eşlik eden sözler de. Bu sözler üzerinde de alıştırma yapılması gerekir; yani önce fark edilecek, sonra anlaşılacaktır. Önce pedagojik, ardından politik etkileri ortaya çıkar, şiirsel etkileriyse en arkadan gelir.

Şu pek az sözle, Brecht'in eserlerindeki önemli temaların hemen tümünü, biraz fazlaca sıkıştırılmış olarak da olsa, görmüş olduk. Şimdi şöyle durup bir soluklanmayı hak ettik sayılır. Duraklama burada, Brecht'in karakterler yığınına genel bir bakış atıp, içlerinden yazarın niyetini en iyi dışavuranlarını seçip almamızı sağlar. Önce, ilk kez Brecht'in son eserinde öne çıkmak cüretini gösteren şu Bay Keuner'i ele almak istiyorum. İsmin nereden geldiği üzerinde durmayacağız; Brecht'in eski çalışma arkadaşlarından Leon Feuchtwagner gibi bu ismin Yunanca xoıvós –genel, her şeye ilişkin ve her şeye ait olan– kökünü içerdiğini kabul edebiliriz. Gerçekten de Bay Keuner her şeye ilişkin ve her şeye aittir; önderdir yani. Fakat yine de genel olarak kafada canlandırıldığı şekliyle bir önderden tümüyle farklıdır. Bir hatip, bir demagog değildir kesinlikle; hava atan, tuttuğunu koparan biri de değildir. Temel uğraşı, bugün bir önderin temel uğraşı olarak düşünülenden çok uzaktadır. Çünkü Bay Keuner bir düşünürdür. Brecht'in bir keresinde Bay Keuner'in sahnede nasıl canlandırılabileceğini tanımlayışını hatırlıyorum: Kendisi zahmet edip de gelemeyeceğinden sahneye bir sedyeyle getirilecek ve sahnedeki olayı sessizce izleyecek, belki de hiç izlemeyecekti. Günümüz koşullarının tipik bir özelliğidir, düşünen adamın bunları izleyebilme yetisinden tümüyle yoksun oluşu. Tüm davranışları, bu düşünürü katı bir stoacı(3) veya Epikürcü(4) yaşam sanatçısı türünden Yunanlı bilgeyle karıştırmamızı imkânsız kılacak şekildedir. Daha çok Paul Valéry'nin duygusal etkilenimden uzak, saf düşünce adamı Monsieur Teste'ine benzer. Her ikisinde de Çinlilere özgü özellikler vardır. Her ikisi de sonsuz derecede kurnaz, ağzı sıkı, nazik, yaşlı ve ortama uyabilen kişilerdir. Fakat Bay Keuner Fransız dostundan, bir an için bile gözden yitirmediği bir hedefi olmasıyla kesin olarak ayrılır. Bu hedef, yeni bir devlettir. Felsefi ve edebi temelleri Konfiçyüs'teki kadar derin bir devlet. Çinlilere özgü özellikleri bir yana bırakacak olursak, Bay Keuner'de Cizvitlere(5) özgü özelliklerin de bulunabileceğini söyleyebiliriz. Bu hiç de rastlantısal değildir. Brecht'in yaratmış olduğu tipleri ne kadar dikkatlice parçalarına ayırıp incelersek (ki bunu Bay Keuner'in de aralarında bulunduğu üç tanesi için yapacağız) tüm güçlerine ve canlılıklarına karşın bunların, anatomi dersinde kullanılan mankenlere benzer politik modeller, hayaletler olduklarını o kadar açık olarak görürüz. Hepsinde de ortak olan şey, insan sevgisi, yardımseverlik, idealizm, soyluluk ya da benzeri bir şey değil, yalnızca duruma göre takındıkları tavırdan kaynaklanan akılcı politik eylemlerdir. Bu tavır aslında şüphe çekici, sevimsiz ve çıkarcı olabilir; ancak bu tavrı takınan kişi kendini kandırmadığı ve gerçekliğe sıkıca tutunduğu sürece bunu düzeltecek çare kendiliğinden bulunur. Bu, kişiyi daha iyi bir insan haline getiren ahlaki bir çare değil, toplumsal bir çaredir: Davranışları onu yararlı kılar. Ya da Brecht'in başka bir yerde dediği gibi:

Tüm kusurlar bir şeylere yarar

Onları yapan adam, değil ama

Bay Keuner'in kusuru, soğuk ve namuslu akılcılığıdır. Ne işe yarar bu? Şuna: İnsanların önder, düşünür veya politikacı denen kişilere, onların kitaplarına ve nutuklarına hangi varsayımlarla bağlandıklarını kendilerinin görmelerini sağlamaya. Çünkü, amacı bu varsayımları olabildiğince sarsmaktır. Bu varsayımlar demetini bir arada tutan bağ bir kez çözülmeyegörsün, hepsi dağılıp gider. Bu bağ, biryerlerde her şeyin eksiksiz düşünüldüğüne ve bizim de buna bel bağlayabileceğimize duyulan kesin inançtır. Böyle görevleri olan ve bunun için para alan insanlar, bütün diğerleri için düşünürler ve işlerinin uzmanıdırlar; hiç durmaksızın geride kalmış kuşku ve belirsizlikleri temizlemekle meşguldürler. Biri tutup da bunu inkâr eder ve böyle olmadığını gösterebilirse, halk epey rahatsız olacak ve kendisinin de düşünmek zorunda oluşunun sıkıntısını duyacaktır. Şimdi Bay Keuner'in ilgisinin yoğunlaştığı nokta, sorunlar ve teoriler, tezler ve dünya görüşleri âleminin hayali olduğunun gösterilmesidir. Bunların karşılıklı olarak birbirlerini geçersiz kılmaları, rastlantısal veya düşüncenin kendisinden kaynaklanan bir şey değil, düşünürleri şimdiki yerlerine atamış olan kişilerin çıkarına olan bir şeydir. –"Yani düşünce belli çıkarların işine mi yarıyor?" diye sorar insanlar. "Düşünce çıkarlardan arınmış bir şey değil mi?"– Belli bir huzursuzluk kaplayacaktır içlerini. Eğer düşünce belli çıkarların hizmetindeyse, bunun kendi çıkarları olduğunu kim garanti edebilir? İşte tam burada bağ çözülür ve varsayımlar demeti baştan başa kuşkuya dönüşecek şekilde dağılıp gider. "Düşünmeye değer mi?", "Bir işe yarar mı?", "Gerçekte neye yarar? Kime?" – Kuşkusuz tam anlamıyla kaba sorulardır bunlar. Ama, der Bay Keuner, bizim bu kaba sorulardan çekinmemiz için hiçbir neden yoktur ve en ince yanıtlarımızı da onlara saklarız. Bu, bizi onlardan ayıran şeydir: Onlar ancak ince ve nazik sorular sormayı bilirler; fakat sorularının kanallarını, yalnızca küçük bir azınlık için yararlı, geri kalan herkes içinse zararlı olan süzülmemiş yanıtların çamuruyla tıkarlar. Biz ise soruları sert sorarız. Fakat yalnızca çok iyi süzülmüş yanıtları kabul ederiz; yalnızca işin içyüzünün değil, konuşmacının tavrının da görülebilir olduğu açık ve kesin yanıtları. Bay Keuner'den bu kadar.

Demin de söylediğimiz gibi, Bay Keuner, Brecht'in tipleri arasında en yeni olanıdır. Şimdi temkinli bir şekilde en eskilerinden birine geçebiliriz. Brecht'in yaratıcılığında varolan tehlikelerden bahsetmiş olduğumu hatırlayacaksınız. Bu tehlikeler Bay Keuner'den gelir. Eğer şimdiden yazarın her günkü misafiri olduysa, kendisine hiç benzemeyen ve onun yazar için taşıdığı tehlikeleri kapı dışarı eden diğer ziyaretçilerle karşılaşmak zorunda olduğunu umabiliriz. Gerçekten de Baal ile, Ustura Mac ile, Fatzer ile; Brecht'in oyunlarını dolduran ve şu şaşırtıcı Ev Vaazları' nda(6) [Hauspostille] (Propylaeen-Verlag, Berlin) toplanmış bulunan şarkıların gerçek şarkıcıları olan bir alay serseri ve caniyle karşılaşır. Bu şarkılı türkülü külhanbeylik, Brecht'in, dostu ve çalışma arkadaşı Caspar Neher(7) ve diğerleriyle birlikte garip melodiler ve kaba, yürek parçalayıcı nakaratlarda sonraki oyunların motiflerini ortaya koyduğu eski Augsburg dönemine uzanır. Ayyaş bir şair-katil olan Baal ve nihayet bencil Fatzer de bu dünyanın insanlarıdırlar. Fakat bu tiplerin, yazarı yalnızca korkutucu örnekler olmaları sıfatıyla ilgilendirdiklerini sanmak hiç doğru olmaz. Brecht'in Baal ve Fatzer'e olan ilgisi daha derinlere gider. Bu tipleri gerçekten bencil ve toplumdışı olarak görür. Ama bitmek bilmeyen çabası, bu toplumdışı öğeleri, serserileri, gizli devrimciler olarak göstermektir. Burada söz konusu olan, bu tiplere duyduğu kişisel bir yakınlığın yanı sıra, teorik bir noktadır. Nasıl ki Marx, tabiri caizse, sorun olarak devrimin kendisine yabancı bir şeyden, kapitalizmden, hiçbir ahlaki boyuta gereksinme duymaksızın ortaya çıkışını ele almışsa, Brecht de bu sorunu insani alana aktarmıştır: Devrimciyi, kötü ve bencil bir tipten, hiçbir ahlaki dönüşüm olmaksızın, kendiliğinden ortaya çıkarmak ister. Wagner'in test tüpü içerisinde, sihirli bir karışımdan bir homunkulus(8) yaratmak istemesi gibi, Brecht de test tüpü içerisinde, adilik ve bayağılıktan bir devrimci yaratmak istemektedir.

Üçüncü olarak Adam Adamdır(9) [Mann ist Mann] adlı komedinin kahramanı Galy Gay'i ele alacağım. Karısına balık almak için evinden çıkmıştır, fakat kapısının önünde İngiliz sömürge ordusundan üç askerle karşılaşır. Bunlar bir mabedi yağmalarken dördüncü arkadaşlarını yitirmişlerdir ve tüm dertleri onun yerine en kısa zamanda yeni bir adam bulabilmektir. Galy Gay "hayır" diyemeyen bir adamdır. Kendisi hakkında neler tasarladıklarını bilmeksizin bu üç askerin peşine takılır. Savaştaki bir askerde bulunması gereken eylemleri, fikirleri, tavırları ve alışkanlıkları tek tek benimser ve tümüyle yeniden inşa edildiğinde, izini bulmayı becermiş olan karısını artık tanımaz. Sonunda korku saçan bir savaşçı ve Sir El Dchowr kalesinin fatihi olur. İşin aslını şu sözlerden çıkarabilirsiniz:

Bay Brecht der ki: Adam adamdır,

Sıradan bir laf bu aslında

Ama o bunu kanıtlar da:

Ne isterseniz yapabilirsiniz bir adama

Bir araba gibi bu gece monte edilecek burada

Ve göreceksiniz, sonunda hiçbir şey kaybetmeyecek.

Burada sözü edilen söküp takma, Brecht tarafından edebi bir biçim olarak ortaya atılmıştır zaten. Yazı onun için eser değil, bir aygıt, bir alettir. Ve değerini belirleyen şey de sökme, dönüştürme ve değiştirme yeteneğidir. Büyük dini [kanonisch] edebiyatı ve özellikle de Çin edebiyatını okuması ona, yazılı bir metinden talep edilebilecek en üst düzeydeki şeyin, aktarılabilirlik olduğunu göstermiştir. Bu da burada, nüktecilerin nefeslerini kesen bir arakçılık teorisinin temellendirilmiş olduğunu ima eder.

Brecht için neyin belirleyici olduğunu bir çırpıda söylemek isteyen bir kişinin şu cümleyi kullanması akıllıca olacaktır: "Onun konusu yoksulluktur." Düşünürlerin, varolan pek az sayıdaki geçerli düşünceyle; yazarların, sahip olduğumuz pek az sayıdaki sağlam formülasyonla; devlet adamlarınınsa insanların yetersiz enerji ve zekâlarıyla nasıl yetinmek zorunda olduklarıdır tüm çalışmalarının teması. Lindberghler aygıtları için: "Yaptıkları şeyler bize yetmelidir," derler. Kıt gerçekliğin burnunun dibine sokulmak – parola budur. Bay Keuner yoksulluğun, yoksulu gerçekliğe herhangi bir zenginin hiçbir zaman yaklaşamayacağı kadar yaklaştıran bir hile olduğuna inanır. Bu, ne Maeterlinckvari,(10) ne de Rilke'nin "yoksulluk, içten gelen büyük bir parıltıdır" derken kastettiği gibi Fransiskenvari(11) bir yoksulluk mistiğidir. Brecht'in yoksulluğu bir tür üniformadır ve onu bilinçli olarak giyen herkese yüksek bir rütbe verir. Kısacası, insanın makine çağındaki fizyolojik ve ekonomik yoksulluğudur. "Devlet zengin, insanlarsa fakir olmalıdır; devletin çok şey yapma görevi, insanların az şey yapma hakkı olmalıdır." Bu, Brecht tarafından formüle edildiği, verimliliğinin araştırıldığı ve çelimsiz ve dağınık görünüşüyle ortaya çıkarıldığı şekliyle, yoksulluğun genel insan hakkıdır.

Sözlerimizi bir sonuca bağlamayıp burada kesiyoruz. Bu incelemeyi, bayanlar baylar, iyi bir kitabevinin yardımıyla, sizler de sürdürebilir, hatta daha esaslısını bu yardım olmaksızın yapabilirsiniz.

Notlar