Önsöz, s. 9-18

"'Ölüm yalnızca iki santim yukarıda,' diyor Ahmet acı acı. 'Kafanızı siperden iki santim yukarı kaldırdınız mı alnınızın ortasına kurşunu yersiniz.'

Bunları söyleyen, askerliğini Güneydoğu'da yapan bir yedek subay. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde iktisat yüksek lisansı yapmış 25 yaşındaki genç savaştan şairane bir dille söz ediyor: 'Uzaklardan Kalaşnikovların takırtısı ölüm şarkısını söylerken, silah arkadaşınız kucağınıza yıkılır, beyni dağılmıştır.' Ahmet, Türkiye'nin yükselen finans sektöründe başladığı meslek yaşamına, silah altına alındığında ara vermiş.

'Hepsinden nefret ediyordum,' diye anımsıyor Ahmet, Kars'ın kırları kavuran savaşa sırtını dönmüş yerli halkıyla ilk karşılaşmasını. 'O sırada dağda askerler onlar için can veriyordu ama aşağıda kimsenin umurunda değildi,' diyor, genç askerlerin her savaşta öğrendikleri ilk dersi öğrenmiş olarak. 'Askerler ve siviller birbirinden tamamen farklı iki ayrı dünyadan geliyor.' Uzakta, bir başka dünyada, İstanbul'da yeğeni dünyaya gelmiş. Vietnam'da savaşan Amerikalı askerlerin deyişiyle, 'Dünyaya Geri Döndüğü' İstanbul'da, arkadaşlarıyla buluştuğunda onların buz gibi bir sesle sordukları sorulara yanıt vermek zorunda. 'Yaptıklarını yapmak zorunda olduğunu anlamıyorlar,' diye öfkeyle konuşuyor. 'Eğer bu ülkede yaşayacaksan, askere gitmek zorundasın. Bundan kaçış yok.'

Ahmet'in elinde bir deste fotoğraf. Kırda bir pikniği anımsarmışçasına masumiyetle dağda çekilmiş bir resmini alıyor destenin içinden. Ankara'da üç ay acemi eğitiminin ardından, önce Ermenistan sınırındaki Kars'a, ardından dağlara gönderilmiş. 'Burada bir yedek subay arkadaş vurulmuştu.' Sarp kayalıkların göründüğü bir başka resme işaret ediyor: 'Onu kurtarayım derken az kaldı kendim vuruluyordum.' Birliğin doktoru korkup bir mağaraya saklanmış, Ahmet de can çekişen yedek subayla baş başa kalmış. Kurtarma helikopterinin yetişmesi beş saat sürünce, yedek subayın cenazesini koyabilmişler araca. Bir başka resim. Bir grup asker çadırda dinleniyor. Ahmet bir şiir kitabı okuyor. 'Pablo Neruda, belki de Mayakovski,' diye hafızasını toplamaya çabalıyor.

Ahmet şimdi 36 kişilik bir topçu birliğinin komutanı. Boş vakitlerinde PKK barınaklarında el konulmuş belge ve kitapları okuyor. Radyodan dağlar üstüne yakılmış türküleri dinlemeyi tercih ediyor. En çok sevdiği, 'Dağların arkasındaki yar'. Annesi ve nişanlısı İstanbul'da. Babası ise Almanya'da işçi. Bir başka resim: Giysileri çıkarılmış ölü bir PKK gerillası. 'Onları soymak zorundayız. Giysilerinin altında gizlenmiş belgeler, ya da cesetlerin altında bubi tuzakları olabilir,' diyor Ahmet, hâlâ savunmaya çalışıyor kendisini. 'Kadın, erkek farketmez,' diyor ama, resmi neden çektiğini, ya da neden hâlâ sakladığını, ya da neden gösterdiğini, açıklayamıyor. Birliklerin savaş yasalarını ihlal etmesine açıklama getirmeye uğraşıyor. 'Cephedeki askerin psikolojisi başka oluyor.' Diğer bir resim: Genç bir adamın savaşa şairane yaklaşımı. Tüfeğinin namlusuna takılmış bir gelincik. Barışa bir gönderme, belki de bir itaatsizlik belirtisi.

Ahmet, karşı taraftan Leyla'yı anımsıyor. Leyla kod adlı bir kadının komuta ettiği bir gerilla birliğine ateş açması emredilmiş. Ama, Ahmet'le Leyla, beş ay boyunca, karşılıklı dinledikleri telsizlerinden konuşmuşlar. Artık, operatörler telsizden Leyla'nın sesini duyduklarında Ahmet'e sesleniyorlarmış, 'seninki hatta'. Ahmet günün birinde Leyla'yı öldürebileceğinden korkuyor. Ahmet sonunda terhis olup dağlardan döndüğünde ne olacak? Vietnam benzetmeleri ve zafere ulaşamamış bir savaşçıya ilişkin sözler dökülüyor ağzından. 'Dağlardaki yaşamı hayal edemezsiniz,' diyor. 'Eşsiz doğa, bol içki. Uyuşturucu bile var. Hatta doktorlar bağımlılara kendileri hap veriyor. PKK'liler uyuşturucu kullanmıyorlar pek. Gene de birkaçında kokain ele geçirildiği olmuyor değil.'

PKK, Türkiye'nin güneydoğu illerinin bağımsız Kürdistan toprağı olduğunu iddia ediyor. Onları durdurmak Ahmet ve ordusunun, NATO eğitimli 'özel kuvvetler'le, eski tüfeklerle donanmış 'köy korucuları'nın görevi. 17. yüzyıl İngiliz şairi John Dreyden savaştan söz ederken, 'Kırlar acemi milis kaynıyor, kaba saba,' diye yazmıştı. 'Ağızlar açık, eller boş; ama masraf çok. Barışta hep vergi, savaşta başıbozuk bir ordu.' Sonuncu ders, askerlikten, savaşın onlara verdiği sorumluluk ve güçten henüz nedenini çıkartamadıkları mahcubiyetle karışık bir gurur duyan gençlerin çıkardığı ders. Ahmet, bir emriyle düşmana yağdırılan top mermilerinin bedelini anımsıyor: 'Tek bir merminin fiyatı 700 dolardı.'

Dağlardaki görevinin bitmesine üç ay var. 'Hayat', diyor Ahmet, 'şimdi daha anlamlı. Şimdi kimin kimi ölüme gönderdiğini, ya da başkaları savaşın sürdüğüne inansın diye kimin bir seferde boş yere 20 mermi salladığını biliyorum artık. Ama o mermiler yükselen enflasyon ve artan zayiat olarak geri dönüyor,' diye ekliyor, İstanbul Üniversitesi'nde aldığı iktisat eğitimi ruhunun derinliklerinde kıpırdayan genç yedek subay."

Üçüncü Dünya Haber Ajansı'nın (IPS) servise koyduğu bu haber 20 Kasım 1994 tarihini taşıyor. Haber, o haftanın çalışma programında yoktu. Ahmet (ona böyle demiştik) ile bir tanışıklığımız vardı, ama ismini bile askere gittikten sonra öğrenmiştik. İzin sırasında uğradığı eski işyerinde karşılaşınca, kalabalığın ortasında elindeki bir tomar fotoğrafı tek tek göstererek Ertuğrul ile bana heyecanla anlatmaya başladı. Anlattıkları bu ülkede yaşayan her insanı çok yakından ilgilendiriyordu, ilgilendirmeliydi. Ahmet'i büroya davet ettik. Hemen sonraki gün geldi. Masamın karşısındaki sandalyeye oturdu. Dört saat, neredeyse soru sorulmasına izin vermeksizin, aslında gerek de kalmadan anlattı, anlattı, anlattı. Sonra gitti. O gider gitmez, aklımızda kalanları hemen bilgisayara döktük. Haber böyle ortaya çıktı. Aslında, haber olarak başlamayan, ancak ara durakta haber olan Ahmet'in hikâyesi elinizdeki Mehmedin Kitabı'nı yazdırdı.

Diyarbakır'a, Batman'a giden ya da oralardan dönen uçaklarda "bilinmeze" doğru yola çıkma heyecanının önüne geçen ilk uçuş korkusu, kemeri bağlayamama telaşı ve "utancı"yla perişan gençlerle kısa, kesik kesik konuşmalarımız olmuştu. Batman uçağında, son anda uydurduğu rapor bittikten sonra, teskeresini almak üzere dönüş yoluna koyulan genci Diyarbakır'daki usta birliğine teslim olacak genç anlamıyordu bir türlü. "Her şeyi becerebiliyor gibi görünme," diyordu teskere alacak genç ötekine, "böylece kolay bir yere düşersin, tehlikesiz. Sağ kalmaya bak yani." Heyecanlı acemi "neden beceriksiz duracakmışım," derken, erkekliğiyle meydan okuyor. Öteki çaresiz, "kendimi bunun yanında dede gibi hissediyorum," diyor, "ben de iki yıl önce böyleydim, giderken başka, dönerken başka." İki yaşla gençliği ele alan, son noktayı koyuyor: "Elimizden geleni yapacağız, vatan her karış toprağıyla bizimdir, koruyacağız, şehit de oluruz, gazi de..."

Yıllardır Olağanüstü Hal (OHAL) Bölgesi'ne her gittiğimde askerlerle, polislerle konuşmaya çalıştım. Tabii, konuş(a)mu(mı)yorlardı. Küçük anekdotları onların ruh halini anlamaya çalışmak açısından haberlerde yer aldı. Yirmilerini süren bu genç erkeklerle her konuştuğumda kendimi onların yüzlerine bakmaktan sakınırken yakaladım. Yüzlerini istemiyordum. Yüzü bilmek, kaybını duyduğunda insana daha derin bir acı yaşatmaz mı? Kendimi korumaya almıştım.

Kadın plajda, kapalıca mayosuyla etrafı seyrediyor, öbür kadın, bikinili, gazetelerdeki haberlere boğulmuş bir halde plajdaki herkesi suçlamaya hazırlanıyor: "Ne duyarsızlık, tatil yapıyorlar..." Duyarlı kadın gazetelerde ölen gençlerin, gözü yaşlı annelerin fotoğraflarına bakıyor, polisin yakaladığı ve hemen suçlu ilan ettiği insan yüzlerine dalıyor, okuyor ve çok üzülüyor.

Etrafı seyreden kadın laf açmak istiyor: "Bugün terörün yıldönümüymüş, Ankara'dan geldik, bırakmıyorlar oğlumuzu görelim, babası uğraşıyor, ben de bekliyorum!" Kadın burada, Foça'da askerlik yapan oğlunu bekliyor, "Güneydoğu'dan, operasyonlardan döndü." Biraz sonra "oğul" bir deri bir kemik geliyor. Babanın yalvarmaları işe yaramış besbelli. Anne telaş ve heyecanla kalkıyor, sarılıyor. Oğul sessiz, anne bebekliğinde olduğu gibi onu yağlıyor: Yüzü güneş yanığı, bedeni süt beyazı. Plajda, hiç kimse bir "kahraman"la birlikte olduğunu bilmiyor. Bilmek ister miydi? O "duyarlı" kadın, gazete okuyup öfkesini denize, kumsala boşaltan kadın ise sadece utanıyor.

"Bakın şu yollara, jandarmadan vazgeçtim, bir polis bile yok, ne tuhaf..." O bir öğretmen, İzmirli, pilot kocasıyla birlikte Diyarbakır'da görevli.

"Nasıl olabiliyor, böyle bir rahatlık? Korku yok, tedirginlik yok, istedikleri gibi giyinip, istedikleri gibi dolaşıyorlar, korkarım ki kimliklerini evde unuttuklarının farkında bile değiller." Neden bunlara takıyor bu kadın? "İlk geldiğim günler, burada yaşayan herkese, anneme, babama öfke duyuyorum. Orada, Diyarbakır'da, zaten her an dışarı çıkılamıyor, askeri kimlikler olmuyor, başka kimlikler taşınıyor, sokakta yürürken korkuyorsun, 'ya beni biri tanırsa, subay karısı olduğum için tararsa?'" Suçlamayı bir itiraf izliyor: "İnsan bir tuhaf, ben de geldiğimin ikinci haftasına kalmadan orayı unutuyor, buralı oluyorum. Eylül'de dönünce ayıkacağım, buradakiler de çocukları askerlik çağına gelince."

Gündelik hayatta, benzeri kesitleri her birimiz az ya da çok, fark ederek ya da etmeyerek yaşadık, yaşıyoruz. Resmi veriler olmadığı için, kaba bir hesapla 1984'ten bu yana bölgede askerlik hizmeti yapan gençlerin sayısı aşağı yukarı 2.5 milyona ulaşıyor. Aileleriyle birlikte 15 milyon, yakın çevresiyle birlikte Türkiye nüfusunun yarısını aşkın insanı kapsayan bir süreç bu. Aslında, sayılara başvurmadan da çevremize şöyle bir baktığımızda, eğer kendimiz değilsek, akraba, arkadaş ya komşumuzun yüreğinin her an çatışmada olabilecek oğlu, kardeşi, sevdiği için attığını biliyoruz, görüyoruz.

Gene biliyoruz ki, adını –"savaş", "düşük yoğunluklu çatışma", "terörle mücadele", vb.– ne koyarsak koyalım, 15 yıldır politikacılar, askerler, insan hakları kuruluşları, Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği, gazeteciler, yazarlar, uzmanlar, karşı ya da yana bu "durum"la ilgili olanlar konuşuyor. Askerlik hizmetini yapmak üzere kurada Şırnak, Diyarbakır, Hakkari, Siirt, Mardin, vb. çekenler ise sadece hizmetlerini yaparlarken "emir komuta zinciri içinde" konuşuyor.

İşte televizyonda bir genç: "Ya devlet başa, ya kuzgun leşe diyerek lânet olası terörü bitirmek için buraya geldik. Tavsiye ederim gönüllü gelsinler, dağlarda gezmek, teröristlerle çatışmak çok güzel bir duygu. Biz tarihte şehitler vermiş bir milletiz, yaz operasyonlarında şehit vereceğiz." Eruh Komando Birliği'nden bir genç sevgilisi "Şölen"e sesleniyor: "Beni bekle, beni unutma." Çanakkale 116. Jandarma Er Eğitim Alayı'ndaki gençler henüz acemi eğitimi alıyorlar, mesajlar sadece ailelere iletiliyor: "En çok ailemi özledim", "nişanlım Derya beni bekleyecektir, ben de onu bekliyorum", "annem babam beni bekliyor", "ailem, sevdiklerim ben iyiyim, merak etmeyin". TGRT'nin sunucusu heyecanlanıyor, "her ana kuzusuna nasip olmaz böyle yerde görev yapmak," diyor.

1984'ten bu yana askerliklerini yaparken kendileriyle konuşmak için çabaladığım gençlerin sivil hayata döndüklerinde konuşabileceklerini Ahmet'ten önce düşünmemiştim. Bu söyleşilere başlarken tedirgindim. İlk görüştüğüm gençlerden birinin dediği gibi, "birileri gelecekti, bekliyordum," diye karşılanacağımı, gençlerin kendilerine ulaşılmakta gecikildiğini düşünseler de nihayet birinin onları dinlemek üzere kendilerine gelmesinden sevinç duyacaklarını ummak istiyordum, ama emin değildim.

Onlar neredeydiler? Mehmetler bindiğimiz otobüste, takside şoför, yemek yediğimiz lokantada servis yapan garson, alışveriş yaptığımız bakkalda çırak, bankada alışveriş merkezinde güvenlik görevlisi, evimizde badana yapan boyacı, koltuklarımızı tamir eden marangoz, uzak tarlalarda ırgat, sokaktaki işsizdi. Onlar, başlarını eğip çalışırlarken, genellikle askerlik hizmetlerini nerede, nasıl yaptıklarından söz etmiyor, durup dururken babalarımızın dedelerimizin ölünceye dek tekrarladığı gibi askerlik hatıralarını anlatmıyorlardı. Birbirimizi tanımıyorduk, bir türlü tanışamıyorduk. İki buçuk milyon gençten hangileriyle konuşacaktım?

Bu çalışmaya koyulurken yapmak istediğim, okuru sosyolojik ya da politik çözümlemelere ulaştırmak değildi. Bu gerekli elbette ama benim işim değil. Ben, kendi iradeleriyle ya da iradelerine rağmen savaşın öznesi olan/olmak zorunda kalan insanların sesini topluma duyurmayı, savaşa onların baktığı yerden bakılmasını sağlamayı istiyordum. Konuştuklarım, yalnızca kendilerini değil, yaşadıkları, büyüdükleri, ait oldukları ortamın, çevrenin hissiyatını, zihniyetini, değerlerini de bir nebze olsun yansıtabilmeliydi. O nedenle, her bölgeden gençlerle görüşmeliydim. Etnik, dinsel, mezhepsel, kültürel farklılıklar da önemliydi. En önemlisi de, konuşanlar toplumdaki sağcı, solcu, milliyetçi, dinci, savaş yanlısı, savaş karşıtı türünden farklılıkları ve "çeşitliliği" içermeliydi. Elbette, 15 Ağustos 1984'te PKK'nin Eruh ve Şemdinli baskınıyla başlayan "Düşük Yoğunluklu Çatışma"yı yıl yıl, topçusu, tankçısı, jandarması, piyadesi ve komandosunun dilinden aktarmak da daha az önemli değildi. Böylece, "Mehmet"in ve yaşadıklarının en genel, ama yaşadıklarını kendi yaşadıkları gibi yansıttıkları için de "içten" bir "fotoğrafı" ortaya çıkacaktı.

Başka ülkelerde, askerler konuşmuş muydu? Hissettiklerini, korkularını, acılarını, sevinçlerini, eleştirilerini, isyanlarını anlatmışlar mıydı? Kitapların arasına daldığımızda, ulaşabildiğimiz kadarıyla örneklerin pek de fazla olmadığı gerçeğiyle karşılaştık. Kitaplardan birinde, "biz bir savaş biliriz, oysa o savaşa ne kadar insan katıldıysa en az o kadar savaş yaşanmıştır orada," diyordu. Her konuşan genç bu cümledeki "en az" sözünün ne anlama geldiğini, bir savaşın aslında ne kadar çok savaş içerdiğini tekrar tekrar ortaya koydu.

İstanbul, Trakya, Denizli, İzmir, Aydın, Alanya, Serik, Adana, Çorum, Rize, Samsun, Tonya ve Trabzon ile çevresinden askerliğini 1984 ile 1998 yılları arasında OHAL bölgesinde yapan 42 gençle görüştüm. Adlarını almadım, onlar da, "fark etmez" diyen birkaçı dışında vermek istemediler. "İsimsiz" konuşma kararının ne kadar isabetli olduğu her tanıştığım gençle bir kez daha doğrulandı. Banda kaydedilen haliyle ortalama üç saat süren görüşmeleri çoğu kez, isimsiz olmasına rağmen, kayıt dışı, yazılmamak kaydıyla bir iki saatlik sohbetler izledi. Korkuyorlardı, herkesten, her şeyden, her taraftan korkuyorlardı. "Her şeyi anlatamam," sözleriyle tedirginliğini dile getiren genç, "senin ne yaşadığını bilmiyorum, neyi anlatmak istiyorsan onu anlatırsın," dediğimde rahatladı.

Her bölgeyi temsil eden şehir ve kasabaları, medyaya yansıyanlardan yola çıkarak gençlerin tabutlarla memleketlerine döndüğü ve Kürt-Türk çatışmasına ramak kalan olayların yaşandığı yerleri de gözeterek seçtim. Konuştuklarımdan 41'ine mutlaka bir arkadaş, bir tanıdık aracılığıyla ulaşıldı. Bir başkası aracılığıyla konuşmadığım tek kişi İstanbullu bir taksi şoförüydü. Bir gün takside arkadaşımla "Çanakkale Savaşı" belgeseli üzerine başlayan sohbetimiz Kore savaşına uzandığında şoförün dikiz aynasından bizi dikkatle izlediğini fark edip askerliğini nerede yaptığını sordum. Cevap "Şırnak"tı. Anlık bir tereddütten sonra, çalışmayı kısaca özetleyerek görüşmek isterse arayabileceğini söyledim, kartımı verdim. İki gün sonra aradı. Buluştuğumuzda, kendisine "zarf atıp atmadığımızı," çok düşündüğünü, sonradan her şeyin çok normal geliştiğine karar verdiğini anlattı. Konuşmaya karar vermişti, çünkü sorumluluğu bunu gerektiriyordu: "Yaşananlar anlatılmalı, herkes bilmeli"ydi.

Hemen hepsine bir tanıdık aracılığıyla ulaşmama karşın görüşülenlerin birkaçı dışında hiçbirini tanımıyordum. Görüşmeleri iki tarafın da dikkatini dağıtmamak için genelde yalnız yapmayı tercih ettiysem de kimi durumlarda bu mümkün olmadı. Dahası birkaç kez pastane, kebapçı, kahvehane gibi mekânlarda da görüşmek zorunda kaldım. Bütün görüşmeleri banda kaydettim. Sadece kitaptaki ilk röportajı gencin isteği üzerine not tutarak yaptım.

Görüştüğüm her gence öncelikle ne yapmaya çalıştığımı anlattım. Bu ülkede 14-15 yıldır bir "durum" yaşanıyordu. Bununla ilgili, askerlik hizmetini "orada", bir başka deyişle "Olağanüstü Hal Bölgesi"nde yapanlar dışında herkes ortamın elverdiği ölçüde "yana", "karşı" ya da "ortadan" konuşuyordu. "Durumu" bir de yaşayanların açısından görmek önemliydi. Amacımı anlattıktan sonra ister soruların sorulması sırasında, ister sohbetlerimde olsun, "durum" konusunda kendi öznel yaklaşımımı işaret edebilecek bir terminolojiden kaçınmaya özen gösterdim. Görüştüklerimin kendilerini ifade etmekte bir sıkıntıya düşmelerini, yönledirildikleri duygusuna kapılmalarını istemedim.

Sorular üç bölümdü: Askerlik, öncesi ve sonrası. Görüşmeler genellikle, çok istesem de bu sistematikle yürümedi. İlk sohbet sonrası, kayıt cihazının düğmesine basıldığında genellikle neredeyse soru sormaya gerek kalmaksızın görüşme aktı gitti. Kimi durumda ise, yaşanılanların hatırlanmasının doğurduğu ruh hali içinde incinebileceklerinden kaygılandım, bazı sorulardan vazgeçtim. Bir iki genç, görüşmenin belli bir yerinde, "bu kadar yeter," deyip kaydı durdurttu, ama "yazılmamak koşuluyla" konuşmaya devam etti. Elbette ki, görüşmelerde asıl ağırlık askerlik dönemiydi, zaten geçmiş de gelecek de konuşulsa, artık onlar için, geride kalmış olması dileğiyle, askerlik merkezli değerlendirmeler ve gelecek projeleri yapmak kaçınılmazdı.

Doğum tarihi, doğduğu ve yaşadığı yer, öğrenim durumu, zorunlu askerlik hizmetinin acemi eğitimi ve usta birliği dönemlerini nerede ve hangi tarihlerde yaptığı, aile durumu, anne ve babasının ne iş yaptığı gibi temel sorular 42 gence de soruldu. Birkaçı bu sorulardan bazılarına cevap vermemeyi daha uygun buldu. Askerlik öncesi ilgileri, çalışıyorsa iş durumu, çevresiyle ve ailesiyle ilişkileri de ilk bölümün soruları arasında yer aldı. Askerlikle ilgili bölüm genellikle acemi eğitimi, günlük yaşam, ilk nöbet, ilk çatışma, ilişkiler, acı, öfke, intikam, özlemler, sevgiler üzerineydi. Düşman, kahraman, vatan aşkı, şehitlik, gazilik gibi kavramları da konuştuk. Askerlik dönüşü dönem ise iş durumu, aile ve çevreyle ilişkiler, askerlik öncesi ve sonrası hallerin karşılaştırılması ve "durum"a yaklaşım ile "durum"la ilgili görüşler etrafında dönen sorularla, ya da kimi zaman hiç soru sormaya gerek kalmaksızın kendiliğinden anlatımlarla kayıtlara düştü.

Zaman zaman görüşmelerde başta kurulan mesafeyi korumak çok kolay olmadı. Anlatılanları belli bir mesafeden dinlemenin, dahası ek sorularla ayrıntıya girme ya da girememe ikileminin zorluklarını yaşadım. Duygusuz bir sorgucu durumuna ya da gazetecilikte kimi zaman bir açmaza dönüşebilen "merak"ın tuzağına düşmemeye çalıştım. Denizli'nin yoksul Roman köyü Karakova'da, Mayıs 1993'te Bingöl yolunda PKK'nin 33 askeri öldürdüğü olaydan yedi kurşun yarasıyla sağ kurtulan gençle görüşmek üzere evlerine girip onu yatağında ilk gördüğüm anda söz bitmişti. 25 yaşındaki gencecik bir insan yatağa mahkûmdu, tekerlekli sandalyesi var diye şükrediyordu, neredeyse çocukluğundan beri sevdiği kıza kavuşamıyor, "gaziliğin mükâfatı bu," diyordu. Ona ne sorabilirdim?

Bir yaz kampında ailesiyle çadırda tatil yapan gençle görüşürken birden elektrikler kesildi. Beş dakika önce dokuz ayı elektriksiz, korkularla geçen askerliğini anlatan gencin elektrikler kesildiğinde neler hissedebileceğini düşünmeyen, iki çadır ötedeki uzun akşam yemeği masasında oturanlara öyle öfkelendim ki... Haksızdım. Onun yaşadıklarını bilmeyen insanların onu anlamaları beklenemezdi. Hep olduğu gibi, gençler anlatmıyor, bizler de sormuyorduk.

Oğluyla konuştuktan sonra, "size anlattıklarını dinlemek için neler vermezdim," diyen anneden o sırada daha ayrıcalıklı bir konumda olmaktan utandım. Her tehlike anında önce annelerini düşünen bu gençler yaşadıklarını en çok sevdikleri, özledikleri varlığa anlatamıyorlar. Bu da çok anlaşılır ve kaçınılmazdı, anneleri "Şafak 550" boyunca yeterince kahrolmuşlardı, artık üzülmemeliydiler.

Bantlardaki kayıtlar olduğu gibi kâğıda dökülse 1500 sayfaya yaklaşan bir kitap olacaktı. İstedim ki, onlar bana değil, size anlatsınlar, siz konuşun onlarla. O yüzden aradan çekildim, yani öncelikle soruları çıkarttım. Sonra, metni tekrarlardan ve kimi zaman konuşmanın seyri içinde özele kaçan bölümlerden arındırdım. Anlatılanları daha anlaşılır kılmak için, kimi durumlarda ortada anlatılanı başa, başta anlatılanı sona alarak her konuşmayı kesinlikle konuşanın kendi sözcükleriyle, ama konuşurken kolayca anlaşılsa da okunurken sorun yaratan devrik cümleleri değiştirerek, bir ölçüde yeniden düzenledim.

Her şey 15 Ağustos 1984'te Şemdinli'de başladığına göre, onlar da konuşmaya Şemdinli'den başladılar, 1998'e kadar ara vermeden anlattılar.

Mehmedin Kitabı'nda, bu önsözü, "Mehmetler Konuşuyor" izliyor. "Konuşamayanlar Yerine" de iki aile, uçak kaçıran İhsan Akyüz ile annesi ve kardeşlerini öldürdüğü iddia edilen Kastamonulu Orhan Kara'nın aileleri ve yakınları konuşuyor. Çalışma boyunca, gazete haberlerini öncesine göre daha dikkatle izlemeye, etrafta olan bitene "askerlik" bağlantılı bakmaya başlayınca OHAL'de sıradanlaşan, gençlerin "kolay çözüyor" diye tarif ettiği şiddetin artan bir hızla tüm topluma yayıldığını gördüm. Kendilerini sürekli denetleme zorunluluğu hissettiklerini ifade eden gençler kontrolü elden kaçırınca ya kendilerini ya yakınlarını öldürebiliyor, ya da İhsan Akyüz gibi uçak kaçırıyordu. En sondaki "Sayılar", devletin, devletler arası kuruluşların ve uzmanların 1984-1998 arasında toplumu ölçmesinden çıkan resmi sonuçlar. Ama, bu sayıların ardında hayatlar var... 15 yıldır birbirlerinin hayatlarını, hayallerini, umutlarını ortadan kaldıran, kaldırmak zorunda kalan, birbirlerini kovalayan, birbirlerinden kaçan insanların yaşantıları... Bu çatışmaya, resmiyet dünyasının, Batı'nın askeri, siyasal ve ticari merkezlerinin gözünden bakanlar sayıları toplayıp çıkartabilir, saklayabilir, abartabilir ya da küçümseyebilir. Resmi kaynakların verdiği sayılar çoğu kez birbirini de tutmaz. Gerçi üç eksik, beş fazla olsa da bu sayılar hep insanların hayatları ve yaşama koşullarını yansıtır, ama sayıları kaydeden, sayan ve hesaplayanların bu insanların yaşamlarına ve ölümlerine bakış biçimleri ve değerleri, onları hesapladıkları, abarttıkları ya da küçümsediklerinin gerçek insanların hayatları ve kaderleri olduğunu düşünmekten, hissetmekten alıkoyar. Hayatın, tek bir kişinin hayatının değeri sayılabilir ve ölçülebilir mi? 15 yılın ardından, kendileri, kaderleri ve hayatları üzerine hep başkalarının hesap yaptığı ve hüküm verdiği "sayılar", ayağa kalkıyor ve konuşuyorlar... Hiçbir hesaba sığmıyor yaşantıları, hiçbir peşin hükmü doğrulamıyor. İnsanlar, sayıların sakladığı bir trajedide üstlendikleri rolün muhasebesini yapıyor, kendileriyle, kendilerini yönetenlerle yüzleşiyorlar...

En son görüşmeyi, bu kez kaydederek Ahmet'le yapmak istiyordum, kabul etmedi. Yeniden o günleri yaşamak istemedi. Ahmet, "sıkıntılarımı sevseydim, kurtulamazdım, şimdi artık Kürt sorununun çözümüyle makro düzeyde ilgileniyorum," diyor.

Çoğuyla geride bıraktığımız 1998'de tanıştığım 42 gencin serüveni kışlanın kapısından ilk adımlarını attıklarında kulaklarında patlayan "sıraya geç" komutuyla başlamıştı. Şimdi, hiçbir komut olmaksızın, artık sırası geldiği için, yaşadıklarını sizinle paylaşmak için kendiliklerinden "sıradalar".

Sözlerini bitirdiklerinde, vedalaşırken, çoğu, "size bunları değil güzel şeyler anlatmak isterdim," demişti.

Ben de...