Tilki uzanamadığı üzüme neden ekşi der? Peki o zaman yasak meyve neden tatlıdır? Tercihlerimizi ne gibi faktörler etkiliyor? Grubun tercihleri bireyin tercihlerini nasıl biçimlendiriyor? Neden sık sık düpedüz irrasyonel tercihler yapıyoruz? Bunların rasyonel değil de irrasyonel olduğunu nereden biliyoruz? Seçimler zevklere, zevklerse geçmişteki seçimlere bağlıysa, burada bir yumurta-tavuk durumu mu söz konusu? Çabalayarak ulaşılamayacak hallere (doğallık, kendiliğindenlik, umursamazlık) ulaşmaya çalışmak ne derece rasyonel? İrademizi kullanarak bir tür irade veya istem yokluğu haline ulaşabilir miyiz? Bilinçli olarak bilinçsizliğe ulaşmak mümkün mü? Başkalarını etkileme çabası kendi kendini baltalayan bir çaba olduğu halde, gerek günlük hayatta gerekse sanatta ve siyasette sık sık bu (irrasyonel) tutumu sergilememiz biz insanlar hakkında ne söylüyor? Zihnimiz bize nasıl oyunlar oynuyor? Biz zihnimize nasıl oyunlar oynuyoruz?

Başta Zizek olmak üzere ideoloji kuramıyla uğraşan çeşitli düşünür ve sosyal bilimcileri etkilemiş olan Jon Elster, Ekşi Üzümler'de mantık diliyle insan psikolojisinin derinlerine inerek paradoksal doğamızı gözler önüne seriyor. Oyun kuramından iktisada, psikolojiden felsefeye, tarihten edebiyat eleştirisine birçok disiplin içinde rahatça gidip gelen bu kitap, Metis'te özel bir önem verdiğimiz disiplinlerarası çalışmaların klasikleşmiş parlak örneklerinden.

Önsöz, s. 11

Eylem, kısıtlamalar içinde yapılmış bir seçimin sonucudur. Ortodoks görüşe göre seçim, içinde bir özgürlük öğesi, kısıtlamalar ise bir zorunluluk öğesi barındırır. Ancak, standartdışı vakalarda bu denklemler geçerli değildir. Rasyonel ve irrasyonel davranışlar üzerine daha önceki bir kitabımın başlığı olan Ulysses and the Sirens (Odysseus ve Sirenler), insanların kimi zaman kendi kısıtlamalarını seçmekte özgür olduklarını bize anımsatıyordu. Ekşi Üzümler ise tersine, seçimin arkasındaki tercihlerin kısıtlamalar tarafından biçimlendirilmiş olabileceği düşüncesini yansıtıyor. Birlikte ele alındığında bu iki standartdışı fenomen, ortodoks kuramda artık temel bir değişikliğe gitme zamanının geldiğini hissettiriyor.

Görüldüğü gibi, bu kitap daha önceki çalışmalarımı tamamlıyor. Aynı zamanda, insanların kendi kişiliklerini seçebilecekleri fikrinin fazla iyimser bir uygulamasını da düzeltmeyi amaçlıyor. Kitabın, esasen yan ürün olan h...

Devamını görmek için bkz.

Ferhat Ünlü, "Tilkinin beğenmediği üzümler", Sabah, 22 Ekim 2008

Norveçli toplum ve siyaset kuramcısı Jon Elster'in tercih, arzu, irade, maksat gibi insan tabiatına ilişkin önemli kavramları irdelediği Ekşi Üzümler adlı kitabına "Rasyonalitenin Altüst Edilmesi Üzerine Çalışmalar" alt başlığını vermesi boşuna değil. Elster, La Fontaine'in "Tilki ve Üzümler" adlı masalından mülhem, ekşi üzüm (koruk) metaforunu metni boyunca kullanıyor ve insanı anlatırken irrasyonel olanın dahi tutarlı olabileceğini ortaya koyuyor. Jon Elster, Türkiye'de pek tanınmayan, ancak Marx'ı Anlamak ve Odysseus ve Sirenler gibi ABD ve Avrupa'da etki uyandırmış önemli yapıtlara imza atmış bir kuramcı.

Marx’a itiraz

Ekşi Üzümler, felsefe, tarih, edebiyat eleştirisi, iktisat, siyaset bilimi, psikoloji ve sosyolojinin alanlarına girip çıkan disiplinler arası bir metin. Elster, hüsnükuruntu, ekşi üzümler kuramı, uyumsal tercih, rasyonalizasyon, çıkar kayna...

Devamını görmek için bkz.