Ferhat Ünlü, "Tilkinin beğenmediği üzümler", Sabah, 22 Ekim 2008

Norveçli toplum ve siyaset kuramcısı Jon Elster'in tercih, arzu, irade, maksat gibi insan tabiatına ilişkin önemli kavramları irdelediği Ekşi Üzümler adlı kitabına "Rasyonalitenin Altüst Edilmesi Üzerine Çalışmalar" alt başlığını vermesi boşuna değil. Elster, La Fontaine'in "Tilki ve Üzümler" adlı masalından mülhem, ekşi üzüm (koruk) metaforunu metni boyunca kullanıyor ve insanı anlatırken irrasyonel olanın dahi tutarlı olabileceğini ortaya koyuyor. Jon Elster, Türkiye'de pek tanınmayan, ancak Marx'ı Anlamak ve Odysseus ve Sirenler gibi ABD ve Avrupa'da etki uyandırmış önemli yapıtlara imza atmış bir kuramcı.

Marx’a itiraz

Ekşi Üzümler, felsefe, tarih, edebiyat eleştirisi, iktisat, siyaset bilimi, psikoloji ve sosyolojinin alanlarına girip çıkan disiplinler arası bir metin. Elster, hüsnükuruntu, ekşi üzümler kuramı, uyumsal tercih, rasyonalizasyon, çıkar kaynaklı inançlar gibi anahtar kavramlar üzerinden, insanın, kendini kandırmak ve bir nevi ruhunu sağaltmak için ürettiği fikirlerin kökenlerini inceliyor.

"Ekşi Üzümler" kuramını açıklamak için "Kedi ulaşamadığı ciğere murdar dermiş" sözünü hatırlamak yerinde bir başlangıç olabilir. Elster'e göre La Fontaine'in masalında asmadaki olgun üzümlere uzanamayan tilki, asla tadamayacağı üzümlerin ekşi olduğunu farz ederek nefsini aldatır, böylece mutsuz olmaktan kurtulur. Şüphesiz insan tilkiden daha zeki olduğuna göre ondan çok daha karmaşık hileler bularak mutsuzluğunu bertaraf edebilir.

Kitapta Elster'in itirazlarından biri Marx'ın "Din halkın afyonudur" deyişine yönelik.

"Afyon verilebildiği gibi alınabilir de.

Bütün müptelalar oyuna getirildikleri için bağımlı değildir," diyor Elster. Prof. Dr. Şerif Mardin'in Din ve İdeoloji adlı kitabında Elster'in, Marx'ın kastıyla ilgili görüşünü çürüten bir kanıt bulmak mümkün: "Din, baskıya tabi yaratıkların iç çekmesi, kalpsiz bir dünyanın kalbi, ruhsuz olayların ruhudur, din halkın afyonudur cümlesinde, Acton'un da (Harry Burrows Acton) belirttiği gibi afyonun anlamı vicdansız bir üst sınıfın halkı uyutmak için kullandığı bir araç değil, insanların kendilerini, olayların yüzeyinde batmadan tutabilmek için kullandıkları bir kendi kendini aldatmacadır."

İhtiyaçlar sınırsız mı?

Ürettiği birkaç tartışmalı yan ürün dışında Jon Elster'in Ekşi Üzümler'i, kapitalist iktisadın önemli düşünsel direklerinden biri olan "İhtiyaçlar sınırsız, kaynaklar kıttır" önermesinin ilk yargısını boşa çıkaran ufuk açıcı bir metin olarak okunabilir. Yazar aslında, kendini kandırmayı beceremeyen insanlara, arzularının müphem sınırlarını belirlemeyi ve tutarlı bir talep ideolojisi geliştirmeyi salık veriyor. Bize düşense, kaynakların giderek daha da kıtlaştığı ve entelektüellerin sınırsız kılavuzluğuna olan ihtiyacımızın arttığı bir çağda bu tür bilgece tavsiyelere kulak vermek.