Batu Boran, "Bağımsızlık Kutlaması", Express, Haziran 2006

"Hayat tıpkı dün olduğu gibi berbat. Ama bugün yürüyüş günü," diye düşünüyor Lucien Saint-Hilaire, şehre doğru inerken. Port-au-Prince ya da Cap Haitien'in, kimilerinde 600 bine varan nüfusun tamamının, rüzgar biraz şiddetlenince dağılan, teneke ve metalden bozma evlerde yaşadığı bidonville'lerden birini geride bırakıyor. "Günün her saatinde iç çamaşırlarıyla gezen, sefalet içindeki hayatları yüzünden bir deri bir kemik kalmış" çocukların, "elleri çalışmaktan nasırlaşmış" annelerin ve Lucien'in küçük kardeşi "Ufaklık" –diğer adıyla "Little Joe"– gibi, "bedenleri tabanlarına kadar dövmelerle" kaplı ("Guevera, Wyclef Jean, Tim Duncan, shoot to kill, peace and love") gençlerin yaşadığı mahallelerden biri burası. "Bunun adı Glock'tur" diyor Ufaklık, otomatik tabancasını çıkarıp abisinin kitaplarından birinin üstüne koyarken, "kendisi benim lise diplomam olur"...

Lucien, sömürgecilere karşı ayaklanan Afrikalı kölelerin 14 yıllık kanlı bir savaştan sonra kurdukları Haiti Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının 200'üncü yıldönümü kutlamalarına katılmaya değil, Haiti'nin tek üniversitesinin diğer öğrencileriyle birlikte, kutlamaları ve devlet başkanını protesto etmek için şehre iniyor. Haiti'de protestolarda, palaların, kurşunların konuşması adetten. "Öldürteceksiniz kendinizi" diyen kardeşinin sesi kulağında çınlıyor Lucien'in; bir de her zaman "ben, kara derili ben, Ernestine Saint-Hilaire" diye sızlanarak söze başlayan annesinin sesi. Lucien, sesini herkese duyurmak için ağır ağır kendi ölümüne giderken, aklından ve başından geçenleri anlatıyor Lyonel Trouillot, bir solukta okunan romanında...

Kitabın ilk yarısı, Lucien'in, yolda karşılaştığı kişilerle yaptığı konuşmalarla –ve düşündükleriyle– örülmüş. "Eski Port-au-Prince'i" anlatıp duran bakkalı, Lucien'in özel ders verdiği, zengin (ve kumarbaz) doktorun şaşkın bakışlı oğlu ("kafası Xbox, Gameboy ile karışık, yüzü PlayStation biçimini almış") Alfred'i ve Alfred'in annesi, doktorun genç ve güzel karısı Simone'u bu kısımda tanıyoruz. Hayatlarını paylaştıkları insanlara tümüyle yabancılaşmış, onlarla iletişim kuramaz haldeler. Haiti, "dilsiz olayların" ülkesiymiş; kitaptaki karakterler de, kendilerini anlatmaya çalışırken, ortak, anlaşılabilir bir ses geliştirememiş olmaktan muzdarip görünüyorlar. Lucien'in, karşısındakinin kendini anlayıp anlamadığını umursamadan sürekli konuşup –ve yakınıp– duran bu karakterlerden farkı, bu dilsizler ülkesinde, samimi bir şekilde dinlemeyi öğrenebilmiş olması.

Kitabın ikinci yarısında, yürüyüş başladıktan sonra gelişen olaylar ve Lucien'in karşılaştığı kişilerin bu olaylar sırasında yaşadıkları anlatılıyor. Glock'unu yanına almayı ihmal etmeyen Little Joe, sabah abisinden esirgediği cigarayı "Redemption Song" eşliğinde içtikten sonra, yürüyüşçülerin bulunduğu şehir merkezine doğru yola çıkıyor. Ancak onun amacı protestoculara katılmak değil, onları döverek, gerekirse silahını kullanarak dağıtmak. Polisler birkaç gün önce, Little Joe ve arkadaşlarına, bağımsızlık gününde kutlamalara katılmayarak protesto düzenleyenleri dağıtmak için diledikleri kadar şiddet kullanabileceklerini söylemiş, Little Joe abisini uyarmaya çalışmış, ama her zamanki gibi sözünü dinletememişti.

Polislerin protestoculara gaz bombası atmasıyla başlayan olaylar, bağımsızlık kutlamaları vesilesiyle canlı yayında olan radyolardan naklen anlatılırken ("Bir insan seli bu! Bir insan seli!"), bu sıradan günün sıradan dertleriyle meşgul olan diğer karakterler, kendi dünyalarında gezinmeyi sürdürüyor (doktor kumarda, Alfred uydu tv seyrediyor, bakkalın karısı hıçkırarak ağlıyor, ama bu da onun her zamanki hali). İlk saldırıdan sonra yeniden yürüyüşe geçen bir grup kararlı öğrenci bir anda yağmaya başlayan kurşunlarla yere düşmeye başladığında, Lucien'in "gerçek bir silahı olmamasını" pişmanlıkla karışık sorgulamasını hatırlıyoruz...

"O akşam Lucien eve dönmeyecek, kafası uyuşturucudan dumanlı Little Joe ise tekrar Ezéchiel olacaktı. Çocukluğunda bir gezintiye çıkacaktı. Son defalığına." Ufaklık, abisinin yasını tutarken, insanın tüylerini diken diken eden anlatı sona eriyor. Ancak yazarın kitabın girişine eklediği bir not, bizi de, 2 Ocak 2004 ve sonrasında Haiti'de gelişen olayları hatırlamaya itiyor...

2003'ün aralık ayında, Amerikan basınında "Haiti'de sivil toplumun lideri" diye lanse edilen, Haiti'nin en zengin işaadamlarından olan Andre Apaid liderliğindeki Groupe 184'ün başını çektiği "Haiti muhalefeti", bağımsızlık günü kutlamalarına katılmayarak, Başkan Aristide'in yönetimi bırakması için protestolara devam edeceklerini açıkladı. Kitabın yazarı Lyonel Trouillot'nun da kurucuları arasında yer aldığı Non adlı kolektif, ABD'den finanse edilen Groupe 184'ün içinde yer almasa da, üyelerinin birçoğu, Groupe 184'e üyeydi (tipik bir Amerikan halkla ilişkiler taktiğiyle, sanki 184 sivil toplum örgütünün bir araya gelmesinden oluşuyormuş izlenimi veren grubun ismi, Haiti halkının aşina olduğu 1804 tarihinden bir sıfır atılmasıyla oluşturulmuş). Trouillot'nun kurduğu kolektifin ismi de (Non/Hayır), zorba bir yönetime isyan bayrağı açıldığı mesajını veriyor. Oysa "Haiti muhalefetinin" görevi bırakmasını istediği Başkan Aristide, kayıtlı seçmenlerin yüzde 60'ından fazlasının katıldığı bir seçimde, oyların yüzde 92'sini alarak göreve gelmişti; üstelik bu sırada muhalefetin yönetime doğrudan katılması ve seçimlerin erkene alınmasını da içeren uzlaşma formülleriyle, Apaid ve diğer muhalifleri masaya çağırıyordu. Asıl derdi, başkanlığın demokratik yollarla, yani seçimle teslim edilmesi ve böylece ABD'ye, iştahla beklediği müdahale fırsatının verilmemesiydi...

Trouillot ve Aristide karşıtı harekete bu dönemde katılan diğer Haitili solcuların hassasiyetinin ağırlık noktasını oluşturduğunu anladığımız, demokratik hakların zorbaca bastırılması meselesine gelince: Aristide'in ABD destekli bir darbeyle görevi bıraktığı 1991 Ekiminden ülkeye dönüp başkanlığı geri aldığı Eylül 1994'e dek, Haiti'de 5 binden fazla Aristide yanlısı öldürülmüş, on binlercesi tutuklanmış ve işkence görmüştü. Buna karşılık Trouillot'nun "diktatör" diye tanımlamayı ihmal etmediği Aristide'in ikinci kez başkan seçildiği 2000 Kasımından Amerikan deniz piyadelerinin namlularının ucunda ülkeyi terk ettiği Şubat 2004'e dek öldürülen muhaliflerin sayısı, en abartılı tahminlerle bile 70'i geçmiyor.

Kitaptaki olayların yaşandığı 1 Ocak 2004 günü, Trouillot'nun da aralarında bulunduğu bir grup ("bir insan seli!") kutlamaları protesto ederken, başkanlık sarayının önündeki kutlamalara yaklaşık 300 bin kişi katıldı. New York Times muhabiri, kutlamalara katılanları "küçük bir grup" diye andıktan sonra gazeteye yağan tepki mesajları üstüne, "kimi gözlemcilere göre sayıları yüz binlere varan katılımcıyı küçük bir grup diye anmasının bir hata olduğunu" belirten bir düzeltme yayınladı. Port-au-Prince'deki protestoculara gaz bombası atıldığı, havaya ateş açıldığı ve (polise oyuncak olan lumpen serseri rolündeki Littel Joe gibi) bazı Aristide taraftarlarının göstericilere saldırdığı doğru, ancak o günkü olaylarda ölen kimse yok.

Bağımsızlık gününden iki ay sonra gelen darbeden birkaç gün önce New York Times'da yayınlanan makalesinde, ülkede suların durulması için tek çarenin Aristide'in görevi bırakması olduğunu yazan Trouillot, uluslararası kamuoyunda darbenin zeminini meşrulaştırarak, önemli bir görevi yerine getiriyordu. Trouillot'un makaleseni kaleme aldığı sırada ülkede işlenen cinayetlerin çoğunu, Aristide'in kurduğu Lavalas (Çığ) hareketi üyelerini öldürerek dehşet saçan, CIA tarafından tırnaklarına kadar silahlandırılmış paramiliterler işliyordu. Trouillot'nun da yer aldığı sözde muhalif hareketin solcu üyeleri, her ne kadar bu terörist orduyu hiçbir şekilde desteklemediklerini açıklasalar da, olayları kuş bakışı gören uluslararası kamuoyunun gözünde, Haiti'de müdahale gerektiren bir ayaklanma varmış fikrinin oluşmasına katkıda bulundular. Tabii asıl katliamlar, Aristide "görevi bırakıp" ABD askerleri eşliğinde Orta Afrika Cumhuriyeti'ne götürüldükten sonra başladı. Trouillot'nun kitabının kahramanının da yaşadığı ve aslında kitleler halinde Aristide'e oy veren varoşlar, kısa sürede Irak ve Filistin'i andıran görüntülerin yaşandığı işgal alanlarına dönüştü.

Haiti'de yalnız Kreol dilindeki şiirleri yayımlanan Trouillot, bir Fransız yayınevinden basılan kitabında, Haiti halkının ortak bir dil geliştirememiş olmasından yakınıyor; oysa devrilmesi için onca çaba sarf ettiği Aristide'e "Peygamber" veya kısaca "Titid" diyen Haiti halkı, Aristide'in kendi sesleri ("sesi olmayanların sesi") olmasına karar vermişti. Trouillot ve diğer muhaliflerin, Haiti'nin bağımsızlığının 200. yıldönümü kutlamalarına gölge düşürecek bir protesto düzenlemelri (üstelik, demokratik yollarla seçilen başkan erken seçim teklif ederken, derhal görevi bırakması talebiyle), Aristide'in seçimleri kazanacağı kesinleşir kesinleşmez çeşitli yardım kuruluşları ve gelişme bankalarında Haiti'ye gönderilmek üzere bekleyen 650 milyon dolarlık bir yardım paketini dondurarak yönetimi kıskaca alan ABD'nin, ülkenin başkanını kaçırarak darbe yaptığı bir operasyonun meşrulaştırılmasına alet oldular. ABD-Fransa-Kanada ortaklığıyla gerçekleştirilen işgal ve Haiti'nin yakın tarihini daha iyi kavramak isteyenlere, Trouillot'nun, edebî gücünü yadsımadığımız kitabını bitirdikten sonra, Peter Hallward'un New Left Review'un 2004 Türkiye seçkisinde de yer alan, "Haiti'de Sıfır Seçenek" makalesine başvurmalarını öneririz.