Ali Galip Yener, “Edebiyat eleştirisinde ölçüt sorunu üzerine”, Karayazı, Mart 2010

Okuduğunuz denemede, edebiyat eleştirisinde referans ya da birincil olarak benimsenen ölçüt sorununu geçen yüzyılda bu alandaki önemli katkılardan birini yapan Paul de Man’ın yapıtları aracılığıyla tartışmak amaçlanmıştır. Burada kapsamlı bir biçimde ele alacağım kitap, Körlük ve İçgörü, “Çağdaş Eleştirinin Retoriği Üzerine Denemeler” alt başlığıyla yayımlanan ve de Man’ın (1919-1983) entelektüel birikimine okurun sağlıklı bir biçimde yaklaşması sağlayan bir derlemedir. Kitaptaki denemeler sistematik bir bütünlük oluşturmazlar. De Man için edebi metin eleştiriden önce gelir. Özerk bir disiplin anlamındaki eleştiri biliminden de kendini uzakta hisseden bir yazardır. Deneysel çabasının esasen bir eleştiri teorisi geliştirmeye değil de, genel anlamda bir edebiyat dili geliştirmeye yönelik olduğunu belirtir.

Amerikan Yeni Eleştirisi’nde biçim ve amacın konumu, edebiyat tarihi ve edebiyatta modernlik meselesi, lirik ve modernlik arasındaki ilişki, zamansallık retoriği, biçimci eleştirinin çıkmazı kitaptaki kimi denemelerin başlıklarını oluşturur. Binswanger, Lukacs, Blanchot, Poulet, Derrida ve Heidegger vb. düşünürlerin edebi metinleri okuma pratiklerini “körlük ve içgörü” bağlamında ayrı denemelerde irdeleyen de Man, Önsöz’de çağdaş eleştirmenlerin incelenmesi sonucunda okuma ile ilgili ortaya çıkan tablonun hiç basit olmadığını belirtir. Ele aldığı bütün eleştirmenlerin edebiyatın doğası hakkındaki genel önermeleriyle yaptıkları yorumların fiili sonuçları arasında paradoksal bir uyuşmazlık bulunduğunu ileri sürer.

Amerikan Yeni Eleştiri akımı içinde değerlendirilen ve dekonstrüksiyonist (yapısökümcü) bir eleştirmen olarak tanımlanan de Man’ın kitaplarında öne sürdüğü temel sav, edebiyat eleştirmenlerinin inceledikleri metinlerin yapısı hakkındaki bulgularının model olarak kullandıkları genel anlayışla çeliştiği yönündedir. Buna göre yazarlar, farkında olmadıkları bu uyuşmazlıktan beslenirler ve en iyi içgörülerini bu içgörülerin çürüttüğü varsayımlara borçludurlar.

Wlad Godzich’in derleme için kaleme aldığı ve “Dikkat! Okur İş Başında!” başlıklı yazıda de Man’ın edebiyat eleştirisinde ölçüt sorununa nasıl yaklaştığı konusunda bilgiler vardır. Godzich’e göre, de Man edebi eleştirel pratikleri incelerken verili bir yöntembilimin başarı ya da başarısızlığını araştırmanın ötesine geçer ve kullanılan yöntembilimin neden zorunlu olduğunu açıklığa kavuşturmayı amaçlar. Yazarın asıl amacı, yöntembilimin zorunluluğu sorunu bağlamında okumanın ne olduğu sorununu çözümlemeye çalışmaktır. (s. 19)

Yazarın retorik problemine nasıl eğildiği de açıklanmaya muhtaçtır. Godzich’ten aktaralım: “Bir dil tarzı olarak retorik, kendisini insanın faniliğine uydurur, zira diğer tarzların aksine kendi sınırlarının ötesine bir şey yerleştirmek zorunda değildir: metnin maddiliği üzerine işlemde bulunur ve etkiler yaratır. İçsel olarak bir mecazlar topluluğu ile bir ikna tekniği arasında bölünmüş olduğundan, konumsal ideolojiye kaymayacak kadar hareketlidir. Okumanın ‘ne’si ve ‘nasıl’ı birbirine bu şekilde yakınlaşır.” (s. 30) İşte de Man’ın retorik soruşturması, metnin sınırlılığını tanımaktan ve bunun retorik aygıtını bulmaktan oluşur ve bence bu yüzden sorunludur. Çünkü hakikat ve yalan, benlik ve deneyim, anlam ve önem gibi bir edebi metne tarihsel-sınıfsal veriler çerçevesinde bakmamızın somut koşullarının üstünden atlar. Yine Godzich’e göre, de Man, bir metni, metnin şu ya da bu şekilde ötesine geçmek için okumayan bir eleştirmen ve sonuçta, metinde bulunan görüş uzamının ve bununla ilintili körlüğün düzenleyicisi olarak metnin kör noktasını saptamaya çalışan nitelikli bir okurdur.

Derlemenin ilk denemesi olan “Eleştiri ve Kriz”, yazarın çağdaş edebiyat eleştirisinde nerede durduğunu açıkça tanımlayan bir yazı olduğu için çok değerlidir. Denemeciye göre edebiyat yapıtının özü: “Bir kurmaca yapıtının tam da varoluşu gereği ampirik gerçeklikten ayrıldığını ileri sürmesini mümkün kılan veya bir gösterge olarak, varoluşu gereği bu göstergenin kurucu etkinliğine dayanan bir anlamdan kopmuş olduğunu ileri sürmesini sağlayan yansıtıcı ayna etkisi[dir].” (s. 46) Edebiyatı hiçliğin mevcudiyetine dayalı bir arzu ya da bir özlem olarak gören ve tanım itibariyle edebiyatı mistifiye eden denemeci, şiirsel liriğin, kurmaca duygular icat etmeye yönelmesi gibi, kurmaca yapıtın da başkalarının gerçekliği gibi bir yanılsamayı yaratmak üzere kurmaca özneler icat ettiğini ileri sürer. Kurmacanın bir mit olmadığını ve en baştan mitten arındırıldığını söyleyen de Man’a göre, modern eleştirmenler, edebiyatı gizeminden arındırdıklarını sandıklarında, aslında edebiyat, eleştirmenleri gizeminden arındırmaktadır. İşte bu durum bir kriz biçiminde gerçekleşir (eleştirinin krizi!) ve tam bu noktada eleştirmenler kendi içlerinde olana kördürler.

De Man, sağcı-muhafazakâr bir denemecidir. Onun esas yaklaşımı sermaye düzeninin verili sınırları içinde ve bu sınırların edebiyata nasıl yansıdığını sorgulamaksızın edebi eleştiride ölçüt sorununu tartışmaktan ibarettir. Yapıtlarındaki “öz” tanımlaması ve kurmacaya yaklaşımı, ne yazık ki edebiyat yapıtını tarihsel-toplumsal ve sınıfsal koşulların somutlaştırdığı bir ortamdan soyutlama girişimi olarak karşı çıkılması gereken nitelikler içerir. Onun, edebiyat eleştirisindeki krizi eleştirmenlerin körlüğü üzerinden tanımlaması ve her türden eleştirel yaklaşımı kriz kavramı bağlamında eşitleştirerek ele alması, bunun sonucunda eleştiride göreceliğe önem vermesi sorunludur. De Man’ın “körlüğü” ise, onun Kantçı tutumuna ve Hegel karşıtlığı düşüncesine bağlı olarak, bütünlük kavramının ve bu kavrama dayanan bir genel kavram anlayışının toptan yadsınması ile görelilik düşüncesinin öne çıkarılmasına dayanır. Böyle bir tutumla sistematik bir eleştiri geliştirmek mümkün değildir. De Man’ın eleştirmenlerin körlüğünü tanı(m)ladığı yerde kendi körlüğü de tanımlanır. Sistemle ve toplumsal yaşamla ilişki kuramayan bir eleştirmenin körlüğüdür bu. (Bkz. Peter V. Zima, “Paul de Man: Alegori ve Aporia”, Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi içinde, Çev. M. Özsarı, Hece Yay. 2004, s. 228-235)

Bu bağlamda şu noktayı anımsa(t)madan geçmeyelim. Edward Said, entelektüelin güncel konumunu değerlendirdiği ünlü “Muhalifler, İzleyiciler, Taraftarlar ve Cemaat” başlıklı yazısında bir yerde şöyle der: “Ben, kültürün çok etkili bir biçimde işleyip fikirler ve akademi dünyası ile kaba siyaset, örgütlü iktidar, devlet iktidarı ve askeri güç dünyası arasındaki fiili bağlantıları görünmez ve hatta ‘imkânsız’ kıldığına inanıyorum. Örneğin, uzmanlık ve profesyonalizm kültü bakış açımızı o kadar daralttı ki, bilgi alanları arasında pozitif (örtük ya da edilgin değil) bir müdahalesizlik öğretisi yerleşiklik kazandı.” (Barbarları Beklerken, -E. W. Said Anısına- Haz. M. G. Sökmen - B. Ertür, Metis 2010, s. 94) İşte de Man vb. biçimci eleştirmenlerin edebiyat eleştirisindeki ölçüt sorununa temel yaklaşımları, uzmanlık kültünden ve edebi eleştiriyi diğer bilgi alanlarından tamamen izole etmeye dayalı yargılardan güç alır.

De Man, Jacques Derrida’nın Rousseau okumasını yeniden okuduğu denemede körlük retoriği üzerine söyleyebileceklerinin sınırına ulaşır. Gerçekte yazarın amacı, –metinleri yorumun müdahalesi olmadan okuma düşü– bir ütopyadır. De Man, Nietzsche’nin “Bir metni, bir yorumun müdahalesi olmadan metin olarak okumak ‘iç deneyim’in en son geliştirilmiş –belki de pek mümkün olmayan– bir biçimidir” sözünü alıntılar. Böylece eleştirmenlerin dilinin belli bir oranda bir içgörüye ulaşabilmesinin tek nedenini, eleştirmenlerin izledikleri yöntemlerle bu içgörüyü algılayamamış olmalarında bulur. İçgörüye sadece okurun, körlüğü başlı başına ayrı bir fenomen olarak gözlemleyebilecek durumdaki okurun sahip olduğunu ileri sürer ve eleştirmenleri eleştiri işinden bir bakıma soyutlar. Bu türden bir soyutlama, zaten denemecinin eleştiri uğraşına sistem çözümlemesi bağlamında yaklaşamamasının doğrudan sonucudur.

De Man çapında bir teorisyenin edebiyat eleştirisine katkısının genel çerçevesini çizmeye çalışırken ana hatlarıyla değineceğim ikinci yapıt, “Rousseau, Nietzsche, Rilke ve Proust’ta Figürel Dil” alt başlıklı ve Okuma Alegorileri adını taşıyan çalışmadır. (Çev. M. Z. Çıraklı, Paradigma Yay. 2008) Kitapta birinci bölüm retorik konusuna, ikinci ve son bölüm ise Rousseau okumasına ayrılmıştır. Çevirmenin de vurguladığı gibi, de Man’ın, edebi bir metinde otorite sahibi bir merkez ve buna bağlı olarak belirli bir anlamı mümkün kılan bir temelin varlığı fikrini reddetmesi, onun anlamın temelini yadsıdığı biçimindeki eleştirilere maruz kalmasına yol açmıştır. Bence yazarın metinlere yaklaşımında, anlam kavramı bağlamında bir ölçüt kaybı söz konusudur. Çünkü de Man, doğru okumanın salt bir kurgu, bir retorik ve bir alegori olduğunu savlar. Edebi dil, siyasi dil ve gündelik dil gibi ayrımları kabul etmeyen, dilin tamamen retorikten ibaret olduğunu söyleyen de Man’a göre -çevirmenin sunuş yazısından aktaralım-: “[A]poria, dekonstrüktif okumalarda en az retorik kadar farkına varılması gereken bir kavramdır ve aslında söz sanatları birer aporia olarak düşünülmelidir. De Man’a göre bütün titiz ve ciddi edebiyat çalışmaları sonunda ‘aporia’ya çıkar, yani bir türlü basit ve sarih izahlara erişilemez.” (s. XVI-XVII)

Bir metinde anlamın merkezi konumunu reddeden ve Okuma Alegorileri ile bir okuma teorisi geliştiren yazar, edebi tarihin halen yürürlükteki kanon niteliğindeki kurallarının ötesinde, onları yerlerinden edecek başlangıç noktası işlevinde bir okuma retoriği oluşturmayı amaçlar. Rousseau’nun tematik çeşitliliği, Rilke ve Nietzsche kronolojisi ile Proust retoriğinin altında yatan ilkeler adı geçen okuma retoriği çerçevesinde ele alınır.

De Man, Yeni Eleştiri’yi yapıt boyunca över ve Fredric Jameson’ın biçimci eleştiri eleştirisini, “dil hapishanesi” deyişinde dile gelen eleştirel yaklaşımını kıyasıya eleştirir. Ona göre eleştiri, edebiyatın dekonstrüksiyona uğratılması ve retorik mistifikasyonların gramatik mantık düzeyine indirgenmesidir. Yaptığı okumalarda yazar ile okur arasındaki yanlış ayrımın ortaya çıktığını, dekonstrüksiyonun metne eklenen değil, metni ilk elden kuran bir öğe olduğunu belirtir. Edebi bir metnin eşzamanlı olarak kendi retorik iktidarına hem harç taşıdığını, hem de onu sarstığını söyler. Edebiyatın en az eleştiri kadar zorlu, başa çıkılmaz ve dolayısıyla insanın kendini adlandırıp dönüştürdüğü en güvenilmez dil olmasının edebiyatın hem ayrıcalığını, hem de mahkumiyetini oluşturduğunu yazar. Burada de Man gibi eleştirmenlerin edebi eleştirideki ölçüt sorununu tarihsel-sınıfsal bağlamından nasıl koparıp attığı yeniden dikkati çeker. Sonuç olarak, edebi eleştiride ölçüt sorununu irdelerken, de Man’ın eleştirel çözümlemesini Marksist açıdan başarıyla yapan Jameson’ın kullandığı motto üzerinden yola çıkmak bence gereklidir: “Daima tarihselleştir!” (F. Jameson’ın yapıtlarına giriş kılavuzu: Jameson Seçkisi: Modernizm İdeolojisi, Metis, 2008, Çev. T. Birkan – K. Atakay, özellikle 2. bölüme bkz: “Tarihte Eleştiri”).