Gecekondu Ekolojisi bölümünden, s. 167-174. (…)

Çoğu şehirde konut krizi kötüleştikçe kötüleşirken, gecekondu bölgeleri ekolojik açıdan önemli korunakları ve muhafaza altındaki sulak arazileri doğrudan istila etmektedir. Mumbai'de gecekondu sakinleri Sanjay Gandhi Milli Parkı'nın içlerine doğru o kadar fazla ilerlemişlerdir ki ara sıra içlerinden bazıları leoparların saldırısına uğrayıp ölür (yalnızca Haziran 2004'te on kişi bu saldırılarda hayatını kaybetmiştir); hatta öfkeli bir leoparın belediye otobüsüne saldırdığı bile olmuştur. İstanbul'da gecekondular Ömerli korusunun yaşamsal derecede önemli sulak arazilerine sızmıştır. Quito'daki gecekondular Antisana su rezervinin etrafını çepeçevre sarmıştır. São Paulo'da ise şehrin su ihtiyacının yüzde 21'ini karşılayan Guarapiranga su rezervinin (nahoş tadıyla ünlü) suyu favela' lar yüzünden daha da fazla kirlenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Eldeki suyun içilebilir olmasını sağlamak için São Paulo'nun her yıl 170.000 ton (veya 17.000 kamyon dolusu!) kimyasal kullanmak zorunda olduğu düşünülürse, kentin bu konuda nasıl müşkül bir durumda olduğu daha iyi anlaşılır. Uzmanlar bu tür önlemlerin sürdürülebilir bir çözüm olmadığı uyarısında bulunmaktadır:

São Paulo'daki favela'ların yarısı şehrin su rezervlerinin kenarlarında kurulmuştur. Bu durum kamu sağlığını tehlikeye sokar, zira gecekonducular çöplerini doğrudan rezervlerin veya rezervlere su sağlayan çayların içine atmaktadır. Belediye su şebekelerinin kalite kontrolünden sorumlu sistemler son birkaç yıldır sayılamayacak kadar çok sorun yaşamış. Belediye yetkilileri bağırsak hastalıklarını önlemek için suyu daha fazla klorladıkları gibi, organik madde birikimi nedeniyle aşırı büyüdükleri için alglerin çoğalmasını denetlemekte de zorluk çekiyorlar.(1)

Lağımlar her yerde içme suyu kaynaklarını zehirlemektedir. Kampala'da gecekondulardan sızan sular Victoria Gölü'nü kirletirken, Monrovia'da (iç savaş yıllarından sonra nüfusu 1,3 milyon'a düşmüş, ama altyapısı 250.000'den daha az nüfusa göre tasarlanmış) dışkılar bütün araziyi (kumsalları, sokakları, avluları, çayları) kirletmektedir.(2) Nairobi'nin yoksul bölgelerinde, su kaynakları dışkılar nedeniyle kirlendiği için, su şebekesindeki sular artık içilebilecek nitelikte değildir.(3) Bu arada Mexico City'nin önemli ekolojik tampon bölgelerinden Ajusco dolum alanı çevredeki colonia'lardan gelen çöpler nedeniyle tehlikeli düzeyde kirlenmiştir.(4) Uzmanların tahminlerine göre Latin Amerika'da çöplerin tam anlamıyla yüzde 90'ı hiç işlemden geçirilmeden çay ve nehirlere dökülmektedir.(5)Sağlık açısından değerlendirildiğinde, bütün kıtalardaki yoksul kentlerin tıkanmış, taşan kanalizasyonlardan bir farkı yoktur.

Bok İçinde Yaşamak

Dışkı artığı gerçekten de kentin ezeli çelişkisidir. 1830'larla 1840' larda, Londra ile Avrupa'nın sanayi şehirlerinde kolera ve tifonun iyice artması üzerine endişeye kapılan İngiliz orta sınıfı, parlamentoda pek tartışılmayan bir konuyla yüzleşmek zorunda kalmıştı. Viktorya dönemi uzmanlarından Steven Marcus, "Burjuva bilinci birdenbire, kadını, erkeği, çoluk çocuğuyla milyonlarca İngilizin tam anlamıyla bokun içinde yaşadığını fark etmekten rahatsız olmuştu. Hatta bu insanların bokların içinde boğulup boğulmadığı gibi acilen cevaplandırılması gereken bir soru vardı ortada," der.(6) Gecekondu bölgelerinden gelen pis kokulu "hava"dan kaynaklandığı düşünülen bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkmasıyla birlikte elit kesim, Friedrich Engels'in Manchester'da görüp kaydettiği türden yaşam koşullarına (bazı sokaklarda "iki yüzden fazla insanın tek bir tuvaleti paylaşmaktadır" ve eskiden doğal bir güzelliğe sahip olan Irk Nehri "pislik ve çöp dolu, pis kokulu, kömür karası bir nehir haline gelmiştir") birden ilgi göstermeye başlamıştı. Marcus, içinde bulunulan ironik durumu Freudcu bir Engels yorumu yaparak dile getirir: "İngiltere'nin zenginliğini onların hayatları üzerinden üretmiş olduğu insanlar nesiller boyu zenginliğin simgesel, olumsuz muadili içinde yaşamaya zorlanmıştı."(7)

Engels'ten sekiz nesil sonra bile bok hâlâ kent yoksullarının hayatını (yine Marcus'tan bir alıntı) "içinde bulundukları toplumsal koşulların, toplumdaki yerlerinin tam bir nesneleştirilmesi" olarak iğrenç bir biçimde kaplamaya devam etmektedir.(8) Hatta Engels'in İngiltere'de Emekçi Sınıfın Durumu adlı kitabını Meja Mwangi'nin yazdığı Going Down River Road (1976) gibi modern bir Afrika romanıyla yan yana koyabilir ve aralarındaki dışkısal ve varoluşsal süreklilikleri görebilirsiniz. "Bu avlulardan birinde," diye yazar Engels Manchester'la ilgili olarak, "üstü kapalı geçidin hemen bitimindeki girişte, kapısı olmayan bir tuvalet var. Tuvalet o kadar pis ki, insanlar avluya ancak kurumuş sidik ve dışkıların sağına soluna basarak girip çıkabiliyorlar."(9) Mwangi de Nairobi'nin 1974'teki durumu hakkında şunları yazar: "Nemli otlakta zig-zag çizerek ilerleyen yolların çoğu insan dışkısıyla doluydu... Üzerinden esen soğuk ve nemli rüzgâr bok ve sidik kokuları arasında o cılız sefalet, belirsizlik ve teslimiyet mırıltılarını taşırdı."(10)

Kaba bir konu bu elbette, ama şehir hayatının ilginç bir biçimde kaçınılması pek mümkün olmayan temel bir sorununu oluşturur. Kent toplumları on bin yıl boyunca kendi atıklarının ölümcül birikimleriyle mücadele etmiştir; en zengin kentler bile dışkılarını nehre akıtır veya yakınındaki denize döker. Günümüzün yoksul megakentleri (Nairobi, Lagos, Bombay, Dakka vs.) Viktorya döneminin pisliğe en alışkın insanlarının bile (The City of Dreadful Night'ta(11) "Büyük Kalküta Kokusu"nu Bombay, Peşaver ve Benares'in kendine has keskin kokularından büyük bir memnuniyetle ayıran Rudyard Kipling'i hariç tutabiliriz belki) dehşete kapılmasına yol açabilecek derecede pis kokulu bok dağlarıdır. Başka insanların çöpleriyle sürekli haşır neşir olmak toplumsal ayrımlar içinde en derin olanıdır. Yoksulların bedenlerinde parazitlerin yaygın olması gibi bok içinde yaşamak da, Viktoryalıların bildiği gibi, iki varoluşsal insanlık durumunu birbirinden kesin olarak ayırır.

Küresel hıfzıssıhha krizi karşısında mübalağa sanatı sönük kalır. Bu krizin kökleri, Üçüncü Dünya'nın çoğu kentsel sorunu gibi, sömürgeciliğe dayanır. Avrupa imparatorlukları yerli halkın yaşadığı bölgelere modern hıfzıssıhha ve su altyapıları sağlamaya genellikle yanaşmamış, onun yerine garnizonlarla beyazların yaşadığı banliyöleri salgın hastalıklardan ayırmak için ırksal bölgeler ve cordons sanitaires (karantina hudutları) oluşturmayı tercih etmişlerdir. Bu nedenle, Akkra'dan Hanoi'ya kadar sömürge-sonrası rejimler hıfzıssıhha konusunda her rejimin kolay kolay baş edemeyeceği büyük eksiklikler devralmıştır. (Latin Amerika şehirlerinin de ciddi hıfzıssıhha sorunları vardır, ama boyutları bakımından Afrika ve Güney Asya şehirlerinin hıfzıssıhha sorunlarıyla mukayese bile edilemez.)

Nüfusu 10 milyon olma yolunda hızla ilerleyen Kinşasa megakentinde atıkların suyla taşındığı tek bir kanalizasyon sistemi bile yoktur. Kıtanın öbür tarafında Nairobi'de 1998'de Kibera semtindeki Laini Saba gecekondu bölgesinde 40.000 kişiye on tane işler durumda tuvalet çukuru düşerken, Mathare 4A'da 28.000 kişiye iki umumi tuvalet düşmekteydi. Bu nedenle gecekondu sakinleri "uçan tuvaletler"e (bunlara "scud füzeleri" de deniyordu) başvurmak durumunda kalıyordu: "Atığı çöp torbasına koyuyor ve en yakın dama veya yola fırlatıyorlardı."(12) Gelgelelim, dışkının yaygın oluşu bazı yenilikçi kentsel geçim kaynakları yaratmıştır: Nairobi'de son günlerde şoförlerin başı "para isteyen, para vermeyenleri arabalarının açık camlarından ellerindeki insan dışkılarını atmakla tehdit eden on yaşlarındaki balici çocuklarla derttedir."(13)

Güney ve Güneydoğu Asya'da hıfzıssıhha Afrika'nın Aşağı Sahra bölgesindekinden hallicedir. On yıl önce Dakka'da 67.000 eve hizmet eden bir su şebekesi ile yalnızca 8500 bağlantısı olan bir atık bertaraf sistemi vardı. Keza, anakent Manila'daki evlerin yüzde 10'undan daha az bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlıdır.(14) O görkemli gökdelenlerine rağmen Cakarta hâlâ atık sularının çoğunu açık çukurlara boşaltır. 700 milyon kadar insanın açık havada hacet gördüğü günümüz Hindistanı'nda 3700 şehir ve büyük kasabadan yalnızca 17'sinde atıklar nihai bertaraf işleminden önce temel lağım işlemlerinden geçirilmektedir. Hindistan'da 22 gecekondu mahallesinde yapılan bir araştırmada, bu mahallelerden 9'unda hiçbir tuvalet tesisatı olmadığı, 10'unda 102.000 kişiye 19 tuvalet düştüğü ortaya çıkmıştır.(15) Tuvalet belgeseli Bumbay'ı çeken yönetmen Prahlad Kakkar, onunla röportaj yapan muhabiri şu sözleriyle afallatır: "Nüfusun yarısı içine sıçacağı bir tuvaleti olmadığı için dışarıya sıçıyor. Beş milyon kişi yani. Her biri yarım kilo sıçsa, her sabah toplam iki buçuk milyon kilo bok eder."(16) Keza, Susan Chaplin "1990'da Delhi'de yapılan bir ankette, 1100 gecekonduda yaşayan 480.000 ailenin yalnızca 160 klozete ve 110 seyyar tuvalete erişiminin olduğu ortaya çıkmış. Gecekondu bölgelerindeki tuvalet açığı, gecekondu sakinlerini tuvaletlerini kamuya açık parklar gibi açık alanlara yapmak zorunda bırakmakta, bu da o bölgenin yakınında oturan orta sınıfla aralarında dışkılama hakkı konusunda gerilimlere yol açmaktadır," diye belirtir.(17) Arundhati Roy da 1988'de Delhi'de "kamu alanlarına sıçtıkları için vurulan" üç gecekonducudan söz eder.(18)

Bu arada, piyasa reformlarından sonra gecekonduların tekrar ortaya çıktığı Çin'de çoğu iç göçmen sıhhi tesisattan veya şebeke suyundan yoksun bir yaşam sürmektedir. Dorothy Solinger şunları yazar: "Beijing'de altı binden fazla insanın tek bir tuvaleti kullandığı gecekondulara tıkılmış insanlardan, Şenzen'de yüzlerce insanın şebeke suyundan yoksun yaşadığı elli haneli bir gecekondu mahallesinden söz eden raporlar var... 1995'te Şanghay'da yapılan bir araştırma göçmelerin yaşadığı 4500 evin yüzde 11'inde bir tane tuvalet bulunduğunu ortaya koymaktadır."(19)

Herkesin önünde hacetini görmek herkes için aşağılayıcı bir durum elbette, ama her şeyden önce feminizmi ilgilendiren bir konudur bu. Yoksul şehirli kadınlar, özel hijyenik bir ortamdan yoksun olmak ile katı edep kurallarına uymaları beklentisi arasında köşe kapmaca oynamaktan iyice helak olmuş durumda. "Tuvaletin olmayışı," diye yazar gazeteci Asha Krishnakumar, "kadınları perişan eder. Haysiyetlerini, sağlıklarını, güvenliklerini ve mahremiyet duygularını çok kötü etkiler, bunun dolaylı olarak okur yazarlık durumlarıyla üretkenlikleri üzerinde de olumsuz etkileri olur. Kadınlarla genç kızlar dışkılamak için karanlığın çökmesini beklerler, bu da tacizlere, hatta cinsel saldırılara maruz kalmalarına neden olur."(20)

Bangalore'un ("Parlayan Hindistan"ın yüksek teknolojili poster şehri) gecekondu mahallelerinde yoksul kadınlar paralı tuvaletleri kullanamadıklarından yıkanmak veya ihtiyaçlarını görmek için akşamı beklemek zorundadır. Araştırmacı Loes Schenk-Sandbergen şunları yazar:

Erkekler her zaman ve her yere işeyebilirken, kadınların zorunlu ihtiyaçlarını ancak gündoğumundan önce ve günbatımından sonra karşıladıkları görülür. Tehlikelerden sakınmak için sabah saat beşte gruplar halinde... çoğunlukla yılanların saklandığı bataklıklara veya farelerle başka kemirgenlerin cirit attığı ıssız çöp alanlarına giderler. Kadınlar çoğunlukla akşamları açık araziye gitmek zorunda kalmamak için gündüzleri bir şey yemediklerini söylüyorlar.(21)

Keza Bombay'da kadınlar ihtiyaçlarını "sabahları iki ile beş arasında görürler, çünkü mahremiyetlerini ancak bu saatler arasında koruyabilirler." Yazar Suketu Mehta, genellikle bozuk oldukları için umumi tuvaletlerin kadınlara bir çözüm sunmadığını belirtir: "Kuburları aylarca, hatta yıllarca tıkalı olduğu için insanlar tuvaletin her tarafına dışkılar."(22)

Hıfzıssıhha krizine bulunan çözüm (en azından Chicago ve Boston'da rahat koltuklarında oturan bazı ekonomi profesörlerine göre) kentsel arıtmayı küresel bir iş haline getirmek olmuştur: Gerçekten de Washington destekli neoliberalizmin en büyük başarılarından biri, umumi tuvaletleri dış borçların ödenmesinde para noktaları olarak kullanmak olmuştur (paralı tuvaletler Üçüncü Dünya gecekondularında büyüyen bir sanayidir). Gana'da 1981'de askeri yönetim umumi tuvaletler için bir kullanım tarifesi hazırlamış, 1990'larda da tuvaletler özelleştirilmişti; şimdi ise bunlar kârlılık açısından birer "altın madeni" olarak tanımlanmaktadır.(23) Gana Meclisi üyelerinin kârlı ihaleler kazandığı Kumasi'de bir ailenin günlük özel tuvalet kullanım masrafı asgari ücretin yüzde 10'u civarındadır mesela.(24) Keza Kenya'daki Mathare gibi gecekondu mahallelerinde özel tuvaletlere yapılan her ziyaretin bedeli 6 centtir (ABD centi): Bu çoğu yoksul için çok yüksek bir meblağdır, o nedenle tuvaletlerini açık araziye yapmayı, o parayı da su ve yiyeceğe harcamayı tercih ederler.(25) Aynı durum Kampala'daki gecekondu bölgeleri (Soweto ve Kamwokya gibi) için de geçerlidir; buralarda umumi tuvaletlerin bedeli yüz şilin gibi korkunç bir rakamdır.(26)

(…)

Notlar

(1)Taschner, "Squatter Settlements and Slums in Brazil", s. 193; Luis Galvão, "A Water Pollution Crisis in the Americas", Habitat Debate (Eylül 2003), s. 10.Yukarı
(2)The News (Monrovia), 23 Ocak 2004.Yukarı
(3)Peter Mutevu, "Project Proposal on Health and Hygiene Education to Promote Safe Handling of Drinking Water and Appropriate Use of Sanitation Facilities in Informal Settlements", brifing, Nairobi (Nisan 2001). Yukarı
(4)Imparato ve Ruster, Slum Upgrading and Participation, s. 61; Pezzoli, Human Settlements, s. 20. Yukarı
(5)Stillwagon, Stunted Lives, Stagnant Economies, s. 97.Yukarı
(6)Stephen Marcus, Engels, Manchester and the Working Class, New York 1974, s. 184.Yukarı
(7)A.g.y.Yukarı

(8)A.g.y., s. 185.Yukarı
(9) Friedrich Engels, The Condition of the Working-Class in England in 1844, Marx-Engels Collected Works, C. 4, Moskova 1975, s. 351 (Türkçesi: İngiltere'de Emekçi Sınıfın Durumu, çev. Y. Fincancı, Ankara: Sol, 1997).Yukarı
(10) Meja Mwangi, Going Down River Road, Nairobi 1976, s. 6.Yukarı
(11)Kipling, The City of Dreadful Night, s. 10-11.Yukarı
(12)Katy Salmon, "Nairobi's 'Flying Toilets': Tip of an Iceburg", Terra Viva (Johannesburg), 16 Ağustos 2002; Mutevu, "Project Proposal on Health and Hygiene Education."Yukarı
(13)Andrew Harding, "Nairobi Slum Life" (yazı dizisi), Guardian, 4, 8, 10 ve 15 Ekim 2002.Yukarı
(14)Berner, Defending a Place, s. xiv.Yukarı
(15) BM-HABITAT, Debate 8:2 (müzakere raporu) (Haziran 2002), s. 12. Yukarı
(16)Aktaran Mehta, Maximum City, s. 127.Yukarı
(17)Susan Chaplin, "Cities, Sewers and Poverty: India's Politics of Sanitation", Environment and Urbanization 11:1 (Nisan 1999), s. 152. "Dışkılama hakkı" konusundaki bu sınıf mücadelesi sömürge kentlerinde görülen kronik bir çatışmanın devamı niteliğindedir. Örneğin Gooptu, 1932'deki Kanpur gecekonducuları vakasını örnek verir. Belediye Meclisi seyyar tuvalet taleplerini sert bir şekilde reddedince Kanpur sakinleri devlet memurlarının bungalovlarının yakınındaki bir sahayı işgal edip burayı (protesto için) toplu tuvalet mekânı olarak kullanmışlar. Hemen polis çağırılmış, ardından isyan başlamış (Gooptu, The Politics of the Urban Poor in Early Twentieth-Century India, s. 87.)Yukarı
(18)Arundhati Roy, "The Cost of Living", Frontline 17:3 (5-8 Şubat 2000).Yukarı
(19) Solinger, Contesting Citizenship in Urban China, s. 121.Yukarı
(20) Ashna Krishnakumar, "A Sanitation Emergency", Focus 20:24 (22 Kasım-5 Aralık 2003).Yukarı

(21)Loes Schenk-Sandbergen, "Women, Water and Sanitation in the Slums of Bangalore: A Case Study of Action Research", Schenk, Living in India's Slums içinde, s. 198.Yukarı

(22)Mehta, Maximum City, s. 128.Yukarı

(23)Deborah Pellow, "And a Toilet for Everyone!" Mills-Tetley ve Adi-Dako, Visions of the City içinde, s. 140. Yukarı

(24)Nick Devas ve David Korboe, "City Governance and Poverty: The Case of Kumasi", Environment and Urbanization 12:1 (Nisan 2000), s. 128-30.Yukarı

(25)Salmon, "Nairobi's 'Flying Toilets'".Yukarı

(26)Halima Abdallah, "Kampala's Soweto", The Monitor (Kampala), 19-25 Kasım 2003.Yukarı