Kemal Can, "Sabah'ın Mirası", s. 98-105

Sabah gazetesinin yükseliş ve düşüş serüveni, bu gazete içinde/çevresinde yaşananlar, onun temsil ettiği değerlerin grafiği ve bugün onun etrafında başlayan/süren tartışmalar bir gazetenin hikâyesinden çok daha fazlasını anlatıyor. Bugün yirmili-otuzlu yaşlarını süren genç insanların "medya" diye bildikleri şey, büyük ölçüde bu serüvenin damgasını taşıyor. 80'li yıllardaki değişimin, ama özellikle de medyadaki değişimin lokomotifi, zihniyet sıçramasının da müellifi Sabah gazetesiydi. 80'lerin sonlarına gelindiğinde bütün gazetelerin, gazete yöneticilerinin ve patronlarının gözleri Sabah'ın üzerindeydi. Bütün gazeteler Sabah'a benzemeye veya onun açtığı yeni zihniyete uyumlanmaya çalışıyorlardı. Bu yüzden, Sabah yöneticileri kendilerine "medyanın amiral gemisi" ismini takmışlardı. Bugün amiral gemisi karaya oturmuş, su alıyor. Can Ataklı'nın anlattıkları, bu serüvenin dönüm noktalarına "içeriden" tanıklık ediyor. Peşpeşe ortaya çıkan dosyalar, "güç oyunu"nun boyutlarını gösteriyor. Yıllar önce Can Kozanoğlu tarafından resmedilen tablo bütün çıplaklığı ile Türkiye medya tarihindeki (ve elbette sosyal tarihindeki) yerini alıyor. Sabah gazetesi eski parlak günlerinin hayli uzağında, ama onun kurumsallaştırdığı medya örgütlenmesi ve kalıpları ciddi darbeler yemiş olmasına, güç kaybetmesine rağmen "şimdilik" yürürlükte.

Zihniyet Değişimi

Sabah gazetesinin medyaya getirdiği çoğu teknolojik birçok değişiklikten bahsedilebilir, ama asıl etkisi elbette onun temsil ettiği "zihniyet değişimi". Bu değişimin en çarpıcı göstergesi, gazetelerin manşetlerindeki açık manipülasyonlarla "kanaat oluşturma" ve "kanaat belirleme" konusundaki fütursuzluk oldu. Olgulardan kanaat üretme gereği tamamen terk edildi; yerine kanaatler için olgu üretme alışkanlığı yerleştirildi. Sabah, özellikle siyasi arenada ve her tür toplumsal meselede "yükselen değerleri" belirliyor ve giderek bu değerlerin safında yer almayanları alaydan hakarete kadar varan suçlamalarla sindiriyordu. Sabah, bu işleyişe uygun insan malzemesini ya üretti ya da Can Ataklı'nın anlattıklarında açıkça görüldüğü gibi mevcut malzemeyi "uygun" hale getirdi. Dolayısıyla, Sabah bugünün medyasının, insan malzemesinin, ilişki alışkanlıklarının ve yönetim üslubunun tohumlarını ekti.

Zihniyet değişiminin bir başka önemli ayağı da, gazete yöneticilerinin patronlarının tüm parasal ilişkileriyle doğrudan ilişkili hale gelmeleriydi. Can Ataklı, bu gelişmeyi, "Biz 1987'lere kadar çok iyi geldik, ondan sonra Zafer viraj almaya başladı. Dinç Bilgin'le beraber paranın da kontrolünü aldı. (...) Ne kadar sıkı fıkı olunduğunu bilmiyorum. Zafer günde kaç milyon dolarlık çek imzalıyor ben bilemem ki. Artık iş dünyasının içindeydiler," sözleriyle anlatıyor. Köşe yazarlarının, gazete genel yayın yönetmenlerinin, Ankara temsilcilerinin patronların gücünün ve giderek ekonomik faaliyetlerinin yürütücüsü haline gelmeleri ve bunun açıktan bir hakmış gibi yapılmaya başlanması bu dönemin en belirgin özelliğiydi.

90'lı yılların ikinci yarısında medya tartışmaları arttı. Bu tartışmalarda sık sık gündeme gelen "kartel medyası" tanımlaması basın-yayın sektöründeki sermaye yapısı ve tekelleşmeye vurgu yapıyordu. Tekelleşme çok daha önceden başlamıştı, ama somut sonuçları ya da bu sonuçların rahatsız ediciliği çokça konuşulmaya başlandı. "Türedi sermayedarlar"ın önce banka, sonra televizyon ve gazete sahibi olarak kurdukları ekonomik-siyasi etkinlik stratejileri, tartışmanın merkezinde yer alıyordu.

Sabah, uzunca bir süre medya dışı sektörlere yayılan veya medya dışı sektörlerden medyaya sıçrayan sermaye yapısının dışında durdu. Fakat Sabah'ın getirdiği zihniyet değişimi içindeki güç oyununun bir sonucu olarak bu süreç ivme kazandı. Medyanın ekonomik-siyasi belirleyiciliği ve medyanın güç oyunundaki baskın rolü Sabah tarafından kurumsallaştırılmış, meşrulaştırılmıştı. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak medyanın sektör dışı ekonomik faaliyetlere, spekülatif her türlü ekonomik faaliyetin de medyayla temasa geçmesi çok şaşırtıcı olmadı.

Kendi Mezarını Kazmak

Bir süre sonra kendi yarattığı mantığın seliyle sürüklenen Sabah da, medya dışı sektörlere yelken açmak zorunda kaldı. Kendi kutsadığı güç oyununun içine diğer aktörler gibi katılmaya kalkan Sabah böylece kendi sonunu da hazırlamış oldu. Çünkü oynanan "güç oyunu"nun boyutları büyüdükçe medya eliyle kurulan "etkinlik" bir zırh sağlamaktan çok, belirleyici bir angajman üretiyordu. Medya (daha doğrusu medya patronları) ekonomik-siyasi elitler arasına katılıp "oligarşi"ye angaje oldukça, kimin kimi belirlediği sorusunun cevabı muğlaklaştı. Medya patronları (aynı zamanda bir sürü şeyin patronları) siyasetle ilişkilerini tamamen "iktidar" ölçütüne bağlamak mecburiyetinde kaldılar. Girdikleri ekonomik ilişki, onları güce ve iktidara bağımlı kılıyordu. Artık onlar iktidarı değil, iktidar onları belirlemeye başladı. Can Ataklı'nın "Çünkü orada başka bir şeyin tadını aldılar: Güç. O büyük bir keyif," sözleriyle ifade ettiği "oyun"un yarattığı girdap, bu güç oyununun bütün aktörlerini içine çekti. Güç oyununun medyada faaliyet gösteren aktörleri, kendi yarattıkları oyundaki dengeleri belirleme imkânlarını fazlasıyla abarttılar. En çok abartan da Sabah oldu. Ancak, ekonominin kendi kuralları işlemeye başladığında ilk yenilen de yine onlar oldu.

Yeni "medya zihniyeti", "yükselen değerler"i tespit ediyor, trendleri belirliyor, manipüle ediyor ya da arkalarına takılıyordu. En yükseğe koyulan "değer" de buydu zaten. Can Ataklı, kendisinin sık sık Zafer Mutlu tarafından "aptallık"la suçlandığını anlattığı bölümlerde bu tavra ışık tutmaktadır. Siyasal ve toplumsal mühendisliğin en rafine örnekleri önce Sabah sayfalarında karşımıza çıktı. Sonra bütün gazeteler onları izledi. Bugün hâlâ en etkili gazetelerin yöneticileri, köşe yazarları, "merkez parti" üretmek, siyaset Shogun'ları keşfetmek, herkesi değiştirmek gibi misyonları büyük bir kararlılıkla sürdürüyorlar. Sabah, bu konulardaki ataklığı ile hep öncü rol oynadı. Arkasına takılacak, üretilecek trend olduğu sürece, bu abartılı ataklığın bir sakıncası yoktu, hatta bizzat buradan büyük bir güç devşirilebiliyordu. Fakat, icat edilecek, sürdürülebilecek, inandırılabilecek ve en önemlisi peşinden gidilecek, taşınabilecek trend kalmayınca bu üretim sürecinin de sonu gelmiş oldu.

90'ların ortalarına gelindiğinde, artık sadece statükoya verilecek destekle ayakta kalmak mümkün olabiliyordu. İşte Sabah'ın sihri o dönemeçte bitti. Ancak, Sabah'ın var ettiği zihniyet değişimi varyant değiştirerek medya tekeli için işlevini sürdürmeye devam etti. Bir anlamda Sabah misyonunu tamamlamış ve misyon başkalaşarak "diğerleri" tarafından devralınmıştı.

Herkes Ortak Oldu

Bütün bu süreçte, promosyon yarışları, pazarlama teknikleri ile tiraj ayakta tutulsa da, medyanın itibar ve güvenilirliği hızla eridi. Medya, sermaye büyüklüğü ve "çeşitlilik" anlamında büyüyordu ama periyodik hale getirilen Ocak ve Temmuz tensikatları ile, medya çalışanlarının toplam sayısı olmasa bile, birim başına çalışan sayısı azaldı/azaltıldı. Medya içi gelir dağılımı bozuldu. Bu gelişmeler bile "içeriden" bir tartışmayı üretemedi. Tam tersine, bu yapı ile uyumlanmak için derin bir zihniyet değişimi herkesin katkısıyla işlemeye devam etti. Bugün son operasyonlarla medya dışında kalmış gazetecilerin birer birer "günah çıkartma"ya başlamasından, bu "geniş katkı"nın boyutları daha iyi anlaşılıyor. Bu zihniyet değişiminin en önemli yönü, medya patronlarının "iktidar" karşısındaki pozisyonunun yukarıdan aşağıya doğru her düzeydeki medya çalışanlarına ve medya tavrına hâkim olmasıydı.

"Kartel" içi transferi yasaklayan "centilmenlik anlaşmaları" ile de beslenen iş güvencesizliği, yükselmenin koşulları ve medya içi ilişki pratiği tek tek bütün gazetecileri korumasız hale getirdi. Plaza mimarisinin içinde eritilen mesleki refleksler "dinozorluk" sayıldı. "İşini bilen medya çalışanı" da güvencesini işinin getirdiği ilişkilerden tedarik etmeye yöneldi – bazıları da güvencenin çok üzerinde güçler elde edebildiler. Partilerden, iş çevrelerinden referans getirerek işe alınan kişileri (ya da şikâyet edildiği için atılanları) duyar olduk. Elbette bu işin başını da köşe yazarları çekti. 28 Şubat'ta ve 1999 seçimleri sonrasındaki medya performansı, bu kısa ve kaba özetin medyayı getirdiği iki zirve noktasıydı.

Bu iki dönemeçte medyanın kanaat oluşturma faaliyetleri ve medyadaki kanaat önderlerinin "yeni yapı"ya uyumlu pozisyonları tartışmaya yer vermeyecek ölçüde belirginleşti. Manşetler manipülasyon reaktörleri işlevini yüklenirken, köşe yazarlarının hepsi beslenme kaynaklarını seçtiler ya da "ilişkileri daha derinleştirip" daha da fütursuzlaştırdılar. Özellikle 28 Şubat sürecinde askerlere yakınlık medyada sivrilen köşe yazarlarının ortak paydasıydı.

İktidara, güce en yakın olan "en kariyerli gazeteci" rütbesini kaptı. 1999 seçimlerinden sonra kurulan hükümetle birlikte icat olunan "istikrar tablosu"na verilen "hesapsız" desteğin arkasında da benzer bir mecburiyetin etkisi vardı. "Sağduyulu", "yapıcı", "uyumlu" gibi çeşitli soslar eşliğinde sunulan bir ortak koro, medyayı tarihindeki en fonksiyonsuz rolüne hazırlıyordu.

Oyunun Alanı Daralıyor

Medya –çoğu zaman ittifaklarla– güç alanını genişlettikçe, dolayımsız bir üslûp edindikçe itibarı ve etkinliği artmıyor. Hatta giderek kanaat oluşturma konusundaki durumu "hamamda şarkı söyleme" sınırına iniyor. Bunun tek istisnası, "resmi teyakkuz" hallerindeki "tahrik komutları". Kampanyalar halinde gündeme getirilen böyle meselelerde medya fazlasıyla etkili oluyor ve daha çok hüküm oluşturulmasına aracılık edebiliyor. (Bu tür ataklarda bile homojen bir etkilemeden tam olarak bahsedilemez: zaten "gıcık kaptığı" birinin ipinin medyada çekildiğini gören kişi anında motive olurken, ertesi gün başka bir nedenle "medya yalan söyler" demekten geri kalmayabiliyor.) Medya "yukarıdan" gelen "böyle kanaat oluşturun" talimatlarını aktarma konusunda hâlâ çok etkili. Buna karşılık, özellikle siyasi kanaat oluşturma aşamasında medyaya kulak kesilmiş insan sayısı hızla azalıyor.

Medyanın toplumsal alanda zayıflaması, etkinler ve egemenler dünyasına aynen yansımıyor. Hatta tam tersi, ekonomik-siyasi elitler arasında medya referansı giderek daha önemli hale geliyor. Medya, reel politikanın icra edildiği tek sanal alan olarak ortaya çıkıyor. Tepede kurulan geniş ittifaklar veya çatışmalar manevra alanı olarak medyayı kullanıyor. Güç oyununun bu yeni dengesi medyayı kritik bir pozisyona sürüklüyor. Bu pozisyon, başlangıçta yeni fırsatlar üretmekle birlikte giderek bir kriz odağı olarak da öne çıkmaya başladı. Medyanın güç oyunundaki rolü ve fütursuzluğu artan oranda tartışılıyor. Önce siyasiler "medya terörü"nden bahsetmeye başladılar, sonra bazı bürokratlar tartışmaya katıldı, son olarak İçişleri Bakanı Sadettin Tantan da, "medya tehdit ediyor" diyerek gerilimi daha açık biçimde ortaya koydu. Bu gelişmeler, güç oyunu içindeki medyanın güç oyunu aktörleri tarafından tartışılmaya başlandığını gösteriyor.

"Yukarıdan" gelen "başla" talimatlarını aktararak zaten böyle bir emre hazır kesimleri harekete geçirmek konusunda becerikli olan medya, bir karın ağrısını, sahici bir derdi gündemleştirme konusunda aynı istekli tavrı asla göstermiyor. Popülist cıvıklıklar dışında "köşelere" sıkışmış böyle konular ise, sadece meraklısı için "iç ferahlatıcı" veya "motive edici" bir işlevden öteye geçemiyor. Bunun en çarpıcı örneğini, cezaevlerindeki açlık grevleri ve "F tipi" operasyonu sırasında yaşadık. Medya işte bu özelliğini kaybettiği için güç oyunu içindeki "bağımsız" rolünü de kaybetmenin eşiğinde.

Yolun Sonu

Son ekonomik kriz öncesi, sırası ve sonrasındaki medya performansı tıkanmanın en billurlaşmış görüntülerinden biri. Türkiye tarihinin en büyük krizini yaşadıktan bir hafta sonra, toplum, medya tarafından krizi yaratan "istikrar tablosu"na desteğini sürdürmeye ikna edilmeye kalkıldı. Kendisini alternatifsiz kılarak süren "istikrar tablosu"nun en hayati ortağı olan medyanın başka seçeneği olamazdı zaten. Bu yapısı ve işleyişiyle bundan sonra da başka bir tutum içinde olamayacaktır. Yaklaşık on beş yılda inşa edilen yeni zihniyet ve medya yapısı daha uzun süre böyle devam edebilecek gibi görünmüyor. Hükümet düzeyindeki küçük "istikrar tablosu" nasıl kendi içinden kriz üreterek ömrünü önemli ölçüde tamamladıysa, medyanın ortak olduğu büyük "istikrar tablosu" da dağılmanın-çözülmenin eşiğinde. Derinleşecek krizde ilk feda edilen medya (medya patronları) olursa kimse şaşırmasın.

Medyanın 80'lerde filizlenen ve 90'larda kurumlaşan zihniyet değişimi ("devrimi") ilk çocuğunu (yani Sabah'ı) yemekle işe başladı. Can Ataklı, "Türkiye de yavaş yavaş bu yapıya geçecek. Böyle gidemez çünkü. Aydın Doğan da tutunamaz bu şekilde. (...) Bana göre gelecekte Türkiye biraz daha iyi olabilir. Bu yolsuzluk olayları halledildikten sonra herkes bir hizaya gelecek. Bir kere bunları yapmanın bir bedeli olduğunu görecek. Başka çaresi yok," diyor. Bunları söylerken de, büyük medya patronlarının Sabah'ı ayakta tutmak için sarf ettikleri çabaya işaret ediyor. Aslında, Sabah'ı ayakta tutma çabalarının arkasında, "yükselen değerler"in hem yükselişinin hem düşüşünün simgesi olan bir yapının "sonun simgesi" olmasına izin verilmemesi gayreti var.

Yakın-orta vadede medyadaki patronajın önemli ölçüde değişmek zorunda olduğu, alışkanlıkların ve tarzların aynen devamının bir hayli güçleştiği şimdilerde daha çok konuşuluyor. Can Ataklı, bu gelişmeden umutlu bir sonuç üretiyor, Can Kozanoğlu ise, önemli dersler çıkartılması gerektiğine işaret ediyor. Ama bütün bunların olabilmesi için hükümleriyle yetinmeyip kanaat oluşturmaya karar vermiş bir toplumsal talebin ve daha önemlisi medyanın, yaşanan "zihniyet deformasyonu"nu tersten okuyarak yeniden yapılanması gerekiyor. Elbette, gazetecilerin işten atılmadan önce de bunları yüksek sesle ifade etmeye başlamaları gerekiyor.

En azından değişime olumlu bir içerik verebilmek için bu kaçınılmaz. Fakat yakın vadede böyle bir hareketlenmenin oluşabilmesinin hiçbir işareti görünmüyor. Hele medya içinde hiç görünmüyor. Kendi gazetelerinden atılan yüzlerce kişiden bahsetmeye cesaret etmenin bile epey uzağında duruyor gazeteciler. Diğer yandan, kaybedilen güç ve itibarın telafisi için fütursuzlaşma dozu artırılıyor. Bunun en çarpıcı örneklerini de yine Sabah yapıyor. Ayrıca, tekelleşme hız kaybetmeden devam ediyor.

Bu kitapta yer alan bilgiler, görüşler, tanıklıklar ve belgeler sadece bir gazetenin serüvenini anlatmıyor, bir dönemin, hâlâ belirleyici izleri ile devam eden, belki ayak direyen bir dönemin resmini çiziyor. Bu resimden okunacak çok şey var. Okumasını bilenler ve okumak isteyenler için...