Server Tanilli, “Türkdilli Cumhuriyetleri Tanımak...”, Cumhuriyet, 12 Haziran 1998

90'lı yılların başında Sovyetler Birliği'nin çöküşünün yığınla sonucundan biri de, Orta Asya halklarının bağımsızlıklarını kazanmalarıydı. Bu Türkdilli Cumhuriyetler, o yıllardan bu yana uluslararası politikada, en başta da komşuları Rusya, Çin ve İran'ın ilgi odaklarından biri. Etnik ve kültürel bağlarımız dolayısıyla, işin içinde biz de varız. Birden bastıran gelişmeler, Türkiye'nin dış politikasını hazırlıksız yakalamıştı. O yıldan bu yana olup bitenler, görece ticaret bağlarının kurulması, gidip gelmeler, toplantılar, Asya'nın Türkdilli Cumhuriyetlerini biraz daha yakından tanımamıza olanak sağladı. Öyle de olsa, o dünyanın ulusal kimliği, siyasal söylemleri, bölgesel durumu üstüne yığınla sorun var ki, yeni yeni farkına varıyoruz. Bizi, eskinin basmakalıp düşüncelerinden sıyırıp alacak pek zengin bir tartışmalar kapısı açılmıştır. Onların içinde yer almak, bir tavır takınmak, sözkonusu cumhuriyetler için de bizim için de pek önemli.

Bütün bu konularda dişe dokunur çalışmaların yapıldığını da söyleyemeyiz. Sözkonusu dünya, bizde daha çok aşırı milliyetçilerin tekelinde olmuştur öteden beri; yani duygusal değerlendirmelerin, giderek buğulu ve sisli bir ortamda gerçek dışı önerilerin at oynattığı bir konu olarak bakılmıştır ona.

Bir kitapla, yeni bir kapı açılıyor artık.

Unutkan Tarih, Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, Semih Vaner başkanlığında bir grup uzmanın incelemelerinden oluşuyor. Semih Vaner, Fransa'da ünlü Bilimsel Araştırmalar Ulusal Merkezi'ne bağlı bir birim olan Uluslararası İnceleme ve Araştırmalar Merkezi'nin yöneticisidir; yılda iki kez yayımlanan pek önemli bir dergi, Doğu Akdeniz ve Türk-İran Dünyası Üstüne İncelemeler dergisi de onun yöneticiliğinde çıkar. Sözünü ettiğimiz kitap, daha önce bu dergide yayımlanmış bildiri ve makalelerden oluşuyor.

Eser, pek eski ve zengin bir geçmişin arkasından, uzun süren hegemonyaların altında tarihin -bir tür- unutup gittiği, ama bugün, küllerinden yeniden doğan bir bölgenin kimlik sorunlarına siyasal ve iktisadî sorunlarına, çeşitli yönlerden eğilen incelemeleri içine alıyor. Bütün bu saydığımız sorunlar çevresinde tartışmalar oluyor, tezler ileri sürülüyor; kitabın sonunda, onların bir dökümü de veriliyor.

Dünden bugüne bir değişimin öyküsü.

Ama daha çok da güncel sorunlar...

Alınız şu birkaçını!

Başta, en çarpıcı şu soru: 1991 sonbaharında ilan edilen bağımsızlıklar, Orta Asya halklarınca gerçekten de istenmiş midir? Ve bu halklar, sözkonusu bağımsızlıklarının altından kalkabilecek araçlara sahip midirler?

İran, Çin ve Rusya gibi bölgesel, giderek uluslararası güç ve devletlerin Orta Asya'ya bakışları nedir?

Eski Sovyet Orta Asya'sının uzun vadedeki demografik eğilimleri nelerdir?

Dev Kazakistan'ın potansiyeli ve ekonomik modeli nedir?

Türkdilli Cumhuriyetlerin dünya ekonomisine yerleştirilmesi nasıl mümkündür?

Bir de şu soru: Türkdilli dünyada demokrasi sorununa nasıl yaklaşılmalıdır?

Bitmedi.

Bu ülkelerin çoğu, iktisadî bakımdan birer ''mono-kültür'' ülkeler; dahası, eski Sovyet işbölümünün etkileri ve Rusya'ya bağımlılık bugün de güçlü. Dışarıya açılmaları öyle pek kolay değil.

Peki bu ülkelere gitmede Türkiye'nin rolü ne olabilir? Onun siyasal düzeyde aracılığının sınırları neler? Türkiye o aracılık görevine de dayanıp bir çekim merkezi, bir siyasal-iktisadî kutup olma şansına sahip mi?

Demokrasimiz ne ölçüde bir modeldir onlar için?

Bir önemli benzerlik var aramızda: Laikleşme süreçlerimiz, bir yerde otoriter nitelikleriyle, aynı. Laikleşme konusunda Türkiye'den daha ilerde oldukları da söylenebilir o ülkelerin. Köktendincilik de yerleşmemiş.

Niçin?

Bu sorular ve daha başkaları, en ciddî araştırmacılarca yanıtlanıyor. Eser, ezbere formüllerle baktığımız bir dünyayı, bütün gerçekliği içinde anlamamızda bir ilk adımdır, onu elbette başkaları izleyecek, izlemeli de.

Gözlerimize çekilmiş bir duman perdesi kaldırılmıştır.

Semih Vaner'i ve arkadaşlarını kutlarım.

Metis Yayınları'nı da...