Dördüncü Bölüm: Yaşayan Bir Tarihi Miras Alanına İlişkin Muhalif Durumlar: Büyük Valide Han, Ayşegül Baykan, Zerrin İren Boynudelik, Belkıs Uluoğlu ve Burak Sevingen, s. 107-112.

Yirminci yüzyılın başlarında Georg Simmel metropolü, yapılı çevre, toplulukların yaşantıları, teknoloji ve siyasi kurumların birleşik ilişkilerinden oluşan bir alan olarak tanımlar. Simmel'in yaklaşımı üzerinden metropolü irdeleyen David Frisby ise, 20. yüzyılın başlangıcından itibaren, anlık-mekânsal müdahalelerin ve dönüşümlerin metropolün geçmişi ve bugünü ile yüzleşme becerimize engel olduğunu, bunun da ötesinde, "belleklerdeki izlerin sistematik olarak silindiği" düşüncesini savunur (1999: 106). Dünyanın diğer kentleri gibi İstanbul da kent planlama faaliyetlerinin "müdahil" tavrından payına düşeni almış ve geçmişinin kimi izleri silinip yok olmuştur.

Belleklerin daha öte boşaltılması sorunsalına getirilen çağdaş çözümler, kentlerdeki "tarihi" bölgeleri ve kimi yapılı çevreyi birer miras olarak saptamak ve ardından bu yerlerin korunması ve muhafaza edilmesine yönelik planları, gerek yerel yönetimler ve ülke yönetimince, gerekse de uluslararası kuruluşlar gözetiminde hayata geçirmek biçiminde olmaktadır. Söz konusu plan ve politikaların elbette ki olumlu yönleri bulunmaktadır. Ancak, geliştirilen bu önlemler, taleplerinde ve eylemlerinde öncelikle tarihselliği temel aldıklarından, toplumsal ve kamusal yapıların yakın geçmişini gözardı etme ve çağdaş ekonomik ve siyasi talepleri cevaplayan tarihleri ve mirasları yeniden üretme tehlikesini bünyelerinde taşımaktadır.(1)

Bu bölüm, İstanbul'un tarihi yarımadasında, Eminönü Hanlar Bölgesi'nde anıtsal bir bina olarak yer alan ve halen küçük ölçekli zanaata dayalı üretim ile ticarete ev sahipliği yapmaya devam eden Büyük Valide Han'da (buradan itibaren BVH) yürütülmüş, geniş kapsamlı ve çokdisiplinli bir çalışmanın sonuçlarından yola çıkmıştır.(2) Burada, kültürel mirasın korunması politikaları ve uygulamalarının, BVH'ın gerek bir bina olarak fiziksel biçimine, gerekse bu biçimin barındırdığı yaşantılara gelecekteki olası etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır.

BVH'ın kısa bir tarihçesiyle başlayacak ve geçmişini bugünün başlangıcı olmak bağlamında ele alacağız. Daha sonra, hanın durumu ve olması beklenenlerle de doğrudan bağlantılı olduğu düşüncesiyle, Tarihi Yarımada genelinde kentsel planlama ve yönetim politikaları ve uygulamalarına kısaca değineceğiz. Bunu binanın bugünkü durumunu mimari açıdan gözden geçirme izleyecek; böylelikle tarih boyunca, buluşçu ama kimi zaman da "tahripkâr" bir biçimde BVH'ın mekânlarını kendileri için anlamlı kılmış olanların yaşantılarının hana nasıl biçim verdiğini izleme imkânını elde edeceğiz. En son olarak, BVH'ın yirminci yüzyıldaki durumunu karakterize ettiğini düşündüğümüz, genelde İstanbul'un da belleğini oluşturan yaşantıları belgelemek üzere, hanın malikleri üzerine etnografik notlarımızdan bir örnek sunacağız.

Büyük Valide Han'ın Kısa Tarihi: Geçmişte ve Şimdi

Han, ticaret, zanaat üretimi ve ikamet işlevini barındırmak üzere inşa edilmiş olan yapılara verilen genel bir isimdir. Anıtsal biçimleri açısından kervansaraylara benzerler, ancak kervansaraylar şehirler arasındaki uzun ticaret yollarında inşa edilirken, hanlar Osmanlı İmparatorluğu'nda şehirlerin içinde konumlandırılmıştır ve bugün kültürel miras alanları olarak değerlendirilmektedirler. Osmanlı İmparatorluğu'nun millet sistemi ile örgütlenmiş karmaşık toplumsal yapısında şehir mekânları toplumsal düzenin karmaşıklığını yansıtmaktaydı. Mahalleler kültürel açıdan türdeş olsa da, hanlar farklı dini ve etnik grupların gündelik sosyal ve kültürel karşılaşmaları için bir kamusal alan sağlamaktaydı. Böylece, farklı gruplardan gelen tüccarlar, zanaatkârlar ve kalfalar birbirlerinin varlığını hem dostça hem mesafeli bir şekilde kabul edebilecekleri bir mekân buluyorlardı. Hanların birçoğu, özellikle siyasi olarak güçlü kişilerce ibadet, eğitim ve yardım gibi kamusal yararlar için yaptırılan cami, medrese ve imaret kurumlarına maddi destek sağlamak amacıyla inşa ediliyordu; bu sebeple de genellikle merkezlerde yer alıyorlardı.

Bu hanlardan biri olan BVH, İstanbul'da, Osmanlı İmparatorluğu tarihi boyunca, sonraları da Cumhuriyet döneminde geleneksel iş piyasasının yoğun olduğu Tarihi Yarımada'daki "Hanlar Bölgesi" nde bulunmaktadır (Şekil 4.1). Çemberlitaş, Eminönü ve Beyazıt arasında kalan bölge Mercan Mahallesi olarak da bilinir. Bugün bir tarihi miras olarak kabul edilen BVH on yedinci yüzyıl ortalarında Üsküdar'daki Çinili Camii ve külliyesinin bakımına yönelik kaynak sağlamak amacıyla bir vakıf olarak I. Ahmed'in eşi, IV. Murad ve I. İbrahim'in annesi, IV. Mehmed'in büyükannesi Kösem Mahpeyker Sultan tarafından yaptırılmış, bu yüzden de "Büyük Valide" ismini almıştır. Üç avlusu bulunan bu iki katlı şehir hanında bin tane at veya katırı barındırabilecek yaklaşık üç yüz oda ve odacık mevcuttur (Benli 2007: 7)(3) (Şekil 4.2). BVH, başlangıçtan itibaren birçok imalatçıya, uzun mesafe ticaretine ve yerel ticarete ev sahipliği yapmıştır. Geçmişi boyunca, hem Osmanlı İmparatorluğu içerisinden hem de İran'dan yeni gelen göçmenler için önemli bir mekân olmuş, Cumhuriyet kurulduktan sonra da özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşen hızlı kentleşme nedeniyle Anadolu' nun çevre şehirlerinden gelenlere barınak ve iş olanağı sağlamıştır. Kırsal bölgelerden yeni gelen gençler, önceden gelmiş olanların kurduğu cemaat ağlarıyla bağlantı kurarak, sıklıkla buralarda kalmış ve iş aramışlardı.

Büyük Valide Han'ın fiziksel biçimi Osmanlı dönemi boyunca sürekli değişmiştir. Ancak, en büyük değişiklikler yirminci yüzyılda gerçekleşmiş, artan mekân ihtiyacından ve sanayinin büyük ölçekli fabrikalar yerine küçük atölyelerde yapılan küçük ölçekli imalata ve kayıtdışı ekonomiye dayanmasından ötürü, odalar birçok hücreye bölünmüştür. Binaya yapılan eklemeler için beton ve alüminyum gibi sanayi ürünü inşaat malzemeleri kullanılmıştır. 1951'de henüz yeni kurulmuş olan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu, Büyük Valide Han'ı koruma altına almıştır. 1982 tarihinde 13251 sayılı Yüksek Kurul kararı ile eski eser olarak tescil edilmiştir. 1983 tarihinde yürürlüğe giren 2863 sayılı kanun ile de "korunması gereken taşınmaz kültür varlığıdır" diye tanımlanmıştır.(4)

Yasaya rağmen, koruma için pek bir önlem alınmamış, orijinal mekân düzeninde değişiklik yapmaya devam edilmiş, günümüze dek herhangi bir büyük çaplı restorasyon çalışması yapılmamıştır. Bina hızla tahrip olmaktadır. Büyük Valide Han, bugün, küçük ölçekli metal işleri, imalat, tekstil üretimi, toptan tekstil ticareti ve özellikle hazır giyim depolarına ev sahipliği yapmaktadır. Hükümetin çeşitli düzeydeki resmi organlarında ve Belediye'de BVH'ın fiziksel özelliklerini aslına en yakın şekilde restore etmeye ve metal işleri, toptancılar ve depoları buradan çıkararak işlevini değiştirmeye yönelik birçok öneri görüşülmektedir. Amaçlanan, mekânlarından çıkarılacak işlevlerin yerlerini "geleneksel el sanatları", ofisler, perakendeciler gibi, kültür endüstrisi ve turizme hizmet edecek iş kollarının almasıdır.

Bu büyük değişim beklentisini dikkate alarak, birer sosyolog, mimar, sanat tarihçisi ve antropologdan oluşan araştırma ekibimiz BVH'ın toplumsal, kültürel ve fiziki belleğini kayıt altına almak üzere bir çalışma gerçekleştirmiştir. 2006-09 yılları arasında yürütülen bu çalışmada etnografik belgeleme ve katılımcı gözlem yöntemlerinden yararlanılmıştır. Ayrıca, kimi mekânların dışarıdan gelenler (sanatçılar, turistler vb.) tarafından kullanım biçimleri tespit edilmiş ve bunun yanı sıra, yirminci yüzyıl boyunca tarih arşivlerine giren kayıtlar, edebiyat ve basında BVH'a yapılan göndermeler kaydedilmiştir. Kamu politikası önlemleri incelenmiş, karar mekanizmalarının önemli aktörleri ile kapsamlı görüşmeler yapılmış ve mekânın kullanım krokisini çıkartmak üzere hanın mevcut sakinlerinin deneyimlerine başvurulmuştur.

Bu çalışmanın bulguları BVH gibi binaların orijinal biçimi ile korunmasını savunan, ancak öte yandan binaların belleğini oluşturan tarih, ekonomi ve gündelik yaşamları görmezden gelen planlama çalışmalarını sorgulama niteliği taşımaktadır. Bulgu ve sonuçlarımız İstanbul'a ilişkin kültür mirası çalışmaları bağlamında önem taşımaktadır. Bu çalışma, başta kentsel dönüşüm olgusu olmak üzere, önemli ölçüde kültür ve turizme dayalı kentsel ekonomi ve politikaların, yeni anlam ve işlevlerle sembolleştirdiği tarihsel mekânlar aracılığıyla sorgulanmasına yöneliktir.

...

Notlar