Yücel Kayıran, "İnternet çağında çok mu özgürüz", Radikal Kitap, 5 Ağustos 2016

Cep telefonunun veya internet olanağının, özgürlük deneyimini derinleştirdiği ileri sürülebilir mi? Kuşkusuz cep telefonu veya internet ağı, bireysel imkânın önünü açtı. Sadece ev telefonunun mevcut olduğu günlerde, söz gelimi arkadaşınızı telefonla aramak, bugün cep telefonuyla aramak gibi pek sorunsuz değildi; arkadaşınıza ulaşmadan önce, annesiyle veya babasıyla, ağabeyi veya ablasıyla veya eşiyle ‘karşılaşmak’ ve konuşmak gibi durumlarda kalınabilirdi. Ancak rasyonel bir gerekçe dile getirilebilirse evden aramak olağandı. Bu durumu hesaba kattığımızda, cep telefonu veya internetin olanaklı kıldığı koşullar, bireysel imkânın önünü açmış gözüküyor. Ama bu bireysel imkânın önünün açılması dediğim şeyin bir özgürlük olduğunu ileri sürmek ne denli mümkün?

Yapabilme özgürlüğü, engellenme durumuyla hesaplaşmayı içerir. Kamusal alanda dile getirilemeyen veya arkasında durulamayan bir edimi, özgürlük biçiminde adlandırmak mümkün değildir. Yapabilme özgürlüğü, kamusal alanda yapabilme özgürlüğüdür, perdelerin arkasında, özel alanda gizlice yapma özgürlüğü değil. Kant’ın özgürlük anlayışından söz ediyorum. Dolayısıyla bugün yaşanılan en önemli felsefi gerilim, cep telefonu ve/veya internet koşullarının sağladığı bireysel imkânın önünün açılması durumu ile sözünü ettiğim bu özgürlük anlayışı arasındadır. Ama daha önemlisi, kamusal alanın dışında gizli saklı olarak yapılan bir edimin, bugün, bir özgürlük biçimi olarak görülür hale gelmiş olmasıdır.

Bu girizgâhı, Svetlana Boym’un, Bir Fikrin Alternatif Tarihi alt başlığıyla sunulan Başka Bir Özgürlük adlı kitabı nedeniyle yaptım. Ama sadece bu nedenle değil, onun problem edindiği nesneye uygun bir örnek olduğu için de... Boym, 21. yüzyılın şu ilk 10 yılında ortaya çıkan temel sorunları, entelektüel uğraşısının ana sorunsalı olarak görüyordu. Svetlana Boym, tıpkı Daryush Shayegan, Benedict Anderson, Kojin Karatani, Siegfried Kracauer gibi, Metis Yayınları’nın en güzel keşiflerinden biridir. Daha önce üç kitabı Türkçeye çevrildi: Nostaljinin Geleceği, Tırnak İçinde Ölüm ve Ninoçka. Sovyet Rusya’da totalitarizmin hangi kültürel ve sanatsal nesneler üzerinden kendisini inşa ettiğini ve bu bakımdan Batı karşısında pek yalnız kalmadığının eleştirel bir okumasını yapıyordu Boym.

Başka Bir Özgürlük’te, iki tür özgürlükten söz ediyor Boym: Birincisi, özgürlük deneyiminin insanın ruhunda, içsel dünyasında olup bittiğini, dolayısıyla irade alanıyla ilgili bir durum olduğunu ileri süren anlayış. İkincisi ise özgürlük deneyimini, kamu sahnesindeki eylemde ortaya çıkan ve ortak bir dünyanın korunması anlayışına dayalı özgürlük. İlk anlayışa göre özgürlük; potansiyelleri gerçekleştirmeye değil, onları açığa çıkarmaya ve çoğaltmaya ilişkindir. Özgürlük, içsel alanda gerçekleşen, ruh halinin bir devinimidir. Boym’a göre ise özgürlük deneyimi bir maceraya benzer; yeni sınırları yoklayıp keşfeder ve böylece ‘hayatı zamansal sınırların eşiğinin ötesine iter’. Boym’a göre, “Başka bir özgürlük arayışı, her zaman özgürlüğün özünde olan başkalığın aranmasıdır.”

Ancak çağdaş çok kutuplu dünyada unutulmaması gereken bir durum söz konusudur: ‘İktidarlar, uluslararası arenada uzlaşım düzleminde yer alacaklardır’, muhaliflik ise yerel bir nitelik taşıyabilir. Dikkat çekici bir örnek veriyor Boym: “Mayıs 1968’de Prag’ın sloganı ‘özgürlük’ iken, Paris’in sloganı ‘devrim’ idi. Bu durumda sorumuz şu: Muhaliflikteki bu yerelliği aşmak nasıl mümkündür?